Από την Ελλάδα στο Φεραμόντι
Ο πρώην δικηγόρος Μιλτιάδης Αλεξανδρής, κάτοικος του παραλιακού χωριού Αστακός της Αιτωλοακαρνανίας βρέθηκε το 1942 οργανωμένος στο ΕΑΜ της περιοχής και μάλιστα μέλος του υπό διαμόρφωση νομαρχιακού του συμβουλίου. Μετά από προδοσία, από άτομο ή άτομα που δεν είναι γνωστά, ο Αλεξανδρής βρέθηκε κρατούμενος των ναζί κατακτητών στις φυλακές της Κατούνας, όπου τότε στεγαζόταν η υποδιοίκηση της ιταλικής καραμπινιερίας.
Από εκεί φορτώθηκε σε φορτηγά μαζί με άλλους κρατούμενους αντιστασιακούς και κομμουνιστές και μεταφέρθηκε στο Μεσολόγγι. Στο Μεσολόγγι τους παρέλαβε ένα ιταλικό πλοίο που τους μετέφερε στην Πάτρα, στις Φυλακές Μαργαρίτη και στις 17/12/1942, φορτώθηκαν όλοι μαζί σε κάποιο άλλο ιταλικό πλοίο και μεταφέρθηκαν στο Μπάρι. Από εκεί και μέσω φορτηγών, οι κρατούμενοι έφτασαν στις 20/12/1942, στο στρατόπεδο Φεραμόντι της Καλαβρίας, στα ιταλικά γνωστό ως "Internato Civile di Guerra - Ferramonti Calabria".
 |
| Το στρατόπεδο του Φεραμόντι. |
Πρόκειται για ένα αρκετά μεγάλο στρατόπεδο συγκέντρωσης των Ιταλών φασιστών, με 2350 κρατουμένους πολλών εθνικοτήτων, εκ των οποίων 850 περίπου ήταν γυναίκες και παιδιά.
Στους 2350 κρατουμένους:
53 ήταν Έλληνες από όλα τα μήκη και τα πλάτη της Ελλάδας.
100 ήταν Γιουγκοσλάβοι, κυρίως αντάρτες και κομμουνιστές.
50 ήταν Κινέζοι, συλληφθέντες σε πλοία του κινεζικού εμπορικού και πολεμικού στόλου.
Ο Μιλτιάδης Αλεξανδρής δίνει εκτενή στοιχεία για τους 50 από τους 53 Έλληνες του Φεραμόντι:
1) Χ. Ντεγιάννης, γιατρός. Καταγωγή από την Εύβοια.
2) Β. Κουτσογιαννόπουλος, γιατρός. Καταγωγή από τη Μάνη.
3) Μ. Τσίρλης, γιατρός. Καταγωγή από την Καστοριά. Χρησιμοποιήθηκε σε ιατρικά πειράματα στο Νταχάου, από τα οποία και πέθανε.
4) Κ. Πηχεών, γυμνασιάρχης και θεολόγος από την Καστοριά.
5) Σωτήρης Σουκαράς, ακροναυπλιώτης κομμουνιστής και μέλος του ΠΓ του ΚΚΕ προπολεμικά. Ακαδημαϊκός.
6) Β. Καμπίτσης. Δάσκαλος από τον Αστακό.
7) Κ. Αργυρίου. Δάσκαλος από τη Μακεδονία.
8) Γ. Τσουκαλάς. Δάσκαλος από την Ήπειρο. Πέθανε στο Φεραμόντι.
9) Θ. Καποδίστριας. Δικηγόρος από την Πάτρα.
10) Σωκράτης Νάος. Δικηγόρος από τη Λάρισα.
11) Αλέξανδρος Κατσιμπίρης. Δικηγόρος από την Πάτρα. Πέθανε στο Μαουτχάουζεν.
12) Γιάννης Μανδανίσης. Δικηγόρος από τον Αστακό. Πέθανε στο Μαουτχάουζεν.
13) Κ. Παπαδόπουλος. Ανθυπασπιστής της Χωροφυλακής από τα Καλάβρυτα. Πέθανε στο Έμπενζεε.
14) Σπύρος Λιούρδης. Ανθυπολοχαγός της Χωροφυλακής από τον Πύργο.
15) Γ. Δρακούσης. Ανθυπολοχαγός του στρατού από το Μεσολόγγι. Πέθανε στο στρατόπεδο εργασίας Τσιβέχατ της Αυστρίας.
16) Χαράλαμπος Νικολάου. Ανθυπολοχαγός του στρατού από τη Θήβα.
17) Θανάσης Μπότσης. Δημοσιογράφος.
18) Περικλής Στενημαχίτης. Λογιστής από τη Μακεδονία.
19) Ευάγγελος Κουτσόπουλος. Λογιστής από τον Βόλο.
20) Σπύρος Κωνσταντίνου. Μαθητής από τα Γιάννενα.
21) Γιάννης Τσοκώνας. Μαθητής από τα Γιάννενα. Σκοτώθηκε στον Εμφύλιο.
22) Γιάννης Παπαδόπουλος. Μαθητής από τα Γιάννενα.
23) Τάκης Σωτηριάδης. Μαθητής από τα Γιάννενα.
24) Άρης Σαμοθρακίτης. Μαθητής από τα Γιάννενα.
25) Ι. Χριστογιώργος. Ιδιωτικός υπάλληλος από τα Γιάννενα.
26) Γ. Τσάμπας. Δημόσιος υπάλληλος από την Άρτα. Εκτελέστηκε το 1944 από τα SS κατά την υποχώρηση, γιατί δεν μπορούσε πια να βαδίσει.
27) Κ. Αλεξόπουλος. Συνταξιούχος χωροφύλακας από το Μεσολόγγι. Πέθανε στο στρατόπεδο εργασίας Τσιβέχατ της Αυστρίας.
28) Τάσος Ζέρβας. Τσαγκάρης από την Άρτα.
29) Ν. Χονδρός. Τσαγκάρης από τη Ναύπακτο. Πέθανε στο Έμπενζεε.
30) Γιάννης Μπαρμπετάκης. Γεωργός από το Μεσολόγγι.
31) Πάνος Ανδρεόπουλος. Εργοδηγός από τη Ναύπακτο.
32) Αλέκος Ιωαννίδης. Επαγγελματικό στέλεχος του ΚΚΕ από την Αθήνα.
33) Χριστόφορος Καπέλλας, κτηματίας από το Αγρίνιο. Πέθανε στο στρατόπεδο εργασίας Τσιβέχατ της Αυστρίας.
34) Σωτήρης Καπέλλας, κτηματίας από το Αγρίνιο.Πέθανε στο στρατόπεδο εργασίας Τσιβέχατ της Αυστρίας.
35) Δ. Καρίτσας. Ράφτης από το Αγρίνιο.
36) Μίμης Γαλάνης. Φοιτητής από την Ναύπακτο. Μέλος του ΚΚΕ. Εκτελέστηκε στον Εμφύλιο κατόπιν απόφασης στρατοδικείου.
37) Γ. Μπακρέτσας. Σωφέρ από τα Γιάννενα.
38) Γ. Ζαβέρδας. Σωφέρ από το Μεσολόγγι. Εκτελέστηκε το 1944 από τα SS κατά την υποχώρηση, γιατί δεν μπορούσε πια να βαδίσει.
39) Ν. Κωνσταντινόπουλος. Κουρέας από το Μποχώρι Μεσολογγίου.
40) Ανδρέας Νταβέλης. Κουρέας από τον Αστακό.
41) Ι. Λιαπάκης. Ναυτεργάτης από τον Αστακό. Πέθανε στο Έμπενζεε.
42) Γ. Χατζόπουλος. Αρχιμανδρίτης από την Κόρινθο. Ιερατικό όνομα: Δαμασκηνός.
43) Λεωνίδας Παπαλεξανδρόπουλος. Επιπλοποιός από την Κέρκυρα.
44) Σωτήρης Ντεγιάννης.
45) Γιάννης Ντεγιάννης.
46) Κ. Ντεγιάννης.
47) Σωτήρης Κουτσογιαννόπουλος.
48) Γιώργος Κουτσογιαννόπουλος. Πέθανε στην Κρεμόνα Ιταλίας.
49) Κώστας Σωκαράς. Συνελήφθη από τους Ιταλούς καθώς δεν μπόρεσαν να βρουν τον αδερφό του Ζέρβα Σωκαρά που ήταν καταζητούμενος αντιστασιακός.
50) Κ. Αλεξόπουλος. Συνελήφθη από τους Ιταλούς καθώς δεν μπόρεσαν να βρουν τον αδερφό του Χρήστο Αλεξόπουλο που ήταν καταζητούμενος αντιστασιακός.
 |
| Ορισμένοι από τους Έλληνες του Φεραμόντι. |
Οι Έλληνες του Φεραμόντι ζούσαν, απομονωμένοι από τον υπόλοιπο πληθυσμό, όπως και οι άλλοι κρατούμενοι του στρατοπέδου. Μόνο αρκετό καιρό μετά, τους επιτρεπόταν η είσοδος και η έξοδος από το στρατόπεδο. Το ημερήσιο εισόδημα του κάθε κρατούμενου ήταν 8 λιρέτες, που αντιστοιχούσαν περίπου σε μισό καρβέλι ψωμί, με αποτέλεσμα οι κρατούμενοι να εμπλέκονται με κάθε είδος μαύρης αγοράς και μικροεργασιών για να κερδίσουν περισσότερα χρήματα για φαγητό. Οι Έλληνες κρατούμενοι είχαν την "τύχη" να λαμβάνουν και κάποια δέματα του Ερυθρού Σταυρού, τα οποία πουλούσαν για να εξασφαλίζουν λίγο περισσότερο φαγητό.
Στο στρατόπεδο Φεραμόντι, οι πολιτικές ταυτότητες έπαιζαν κι αυτές τον ρόλο τους. Οι Έλληνες και ξένοι κομμουνιστές, είχαν μικροομάδες ενημέρωσης, ενώ συχνοί ήταν και φραστικοί διαπληκτισμοί αριστερών και δεξιών κρατουμένων. To 1943, η ομάδα των κομμουνιστών ζήτησαν από τη διοίκηση να πάψουν οι κρατούμενοι να χαιρετάνε φασιστικά τους Ιταλούς αξιωματικούς και κατόπιν συζήτησης, το αίτημά τους έγινε δεκτό. Οι Έλληνες διέμεναν όλοι μαζί σε δύο μεγάλους θαλάμους και ανέπτυξαν, όπως και άλλοι κρατούμενοι κάποιες φιλικές σχέσεις με τους Ιταλούς καραμπινιέρους που στην πλειοψηφία τους δεν ήταν φασίστες.
Στο στρατόπεδο, λειτουργούσαν υποτυπώδη μικρομάγαζα, όπως κουρεία, φαρμακεία, ζαχαροπλαστεία και μια μικρή "ταβέρνα" που την είχε φτιάξει κάποιος Τσέχος Εβραίος ονόματι Λεόνε. Κάποιοι Έλληνες ξεκίνησαν να μαθαίνουν ιταλικά εντός του στρατοπέδου, από έναν Γερμανό κρατούμενο, καθηγητή γαλλικών και ιταλικών, ονόματι Γιόζεφ Χάλπερν.
Ο Αλεξανδρής θυμάται πως οι σχέσεις των Ελλήνων με τους Γιουγκοσλάβους ήταν σχετικά καλές, ενώ οι Κινέζοι, που σιχαίνονταν τους Γιουγκοσλάβους, συμπαθούσαν ανεξήγητα πολύ τους Έλληνες.
Στο στρατόπεδο Φεραμόντε δεν έλειψε και ο έρωτας. Ο Ανδρέας Νταβέλης ερωτεύτηκε κάποια Ιταλίδα από το παρακείμενο χωριό, που πουλούσε κουλούρια στο στρατόπεδο. Κάποια μέρα, με τα λίγα ιταλικά που ήξερε της είπε: "Io lavorare, tu manjare" (εγώ θα δουλεύω κι εσύ θα τρως). Ο κρατούμενος Κώστας Σωκαράς ερωτεύτηκε μια Γερμανίδα η οποία εργαζόταν στο στρατόπεδο σαν ιερόδουλη, ενώ ο κρατούμενος Βαγγέλης Κουτσόπουλος, ήταν ερωτευμένος με μια Εβραία που την έλεγαν Μαργαρίτα.
Κατά το ορθόδοξο Πάσχα του 1943, ο νούντσιος του Πάπα επισκέφθηκε τους κρατούμενους του Φεραμόντι. Μια εβραϊκή χορωδία του τραγούδησε το Ρέκβιεμ του Ζαν Ζιλ και τον προσφώνησε στα ιταλικά. Παρά τις άθλιες συνθήκες ζωής του στρατοπέδου, ο νούντσιος απευθύνθηκε στους κρατούμενους μόνο για να μιλήσει για την ομορφιά της βυζαντινής μουσικής.
 |
| Η Εβραϊκή χορωδία του Φεραμόντι. |
Από το Φεραμόντι στο Νταχάου
Στις 10/03/1943, ορισμένοι κρατούμενοι Έλληνες του Φεραμόντι μεταφέρθηκαν στην ιταλική λουτρόπολη Μπάνι ντι Κασσιάνα, κοντά στην Πίζα, και από εκεί τους παρέλαβε ο γερμανικός στρατός στις 01/10/1943. Άλλοι δέκα είχαν νωρίτερα μεταφερθεί στην Κρεμόνα. Ο Μιλτιάδης Αλεξανδρής αναφέρει:
"Καημένο Φεραμόντι και καημένοι Ιταλοί γενικά... Αν φεύγοντας από εκεί επιστρέφαμε κατ' ευθείαν στην πατρίδα μας, πόσα κακά θα σας ανακαλύπταμε ίσως. Μεσολαβήσανε όμως τα Νταχάου και τα Μαουτχάουζεν κι έτσι θυμόμαστε τώρα όσοι- ελάχιστοι- ζούμε με ... νοσταλγία και σας βλέπουμε σαν μια ... εύθυμη νότα."
Ο γερμανικός στρατός μετέφερε τους περίπου 40 Έλληνες του Φεραμόντι στη Φλωρεντία, όπου τους κρατούσαν για δυο-τρεις μέρες στο κτήριο μιας στρατιωτικής σχολής. Από εκεί, στις 03/10/1943 τους φόρτωσαν σε φορτηγά, επενδυμένα με αγκαθωτό συρματόπλεγμα και τους μετέφεραν στο στρατόπεδο Μαρκτ- Πονκάου, στην Καρίνθια της Αυστρίας. Κατά τη μεταφορά, οι συνθήκες ήταν ανυπόφορες. Δεν υπήρχε τροφή ή νερό και ασφαλώς δεν γίνονταν στάσεις για τις σωματικές ανάγκες των κρατουμένων.
Το στρατόπεδο Μαρκτ- Πονκάου ήταν στρατόπεδο εργασίας. Ένα τελεφερίκ συνέδεε τα διάφορα "commando" εργασίας με το παρακείμενο ορεινό δάσος, στο οποίο οι κρατούμενοι έκοβαν ξύλα.
Στο στρατόπεδο, οι Έλληνες δέχτηκαν αρχικά τη φροντίδα διαφόρων Γάλλων, Αλγερινών και Βρετανών αιχμαλώτων πολέμου, που τους έδωσαν ρούχα και συσσίτιο, που αποτελούταν από μια αλευρόσουπα, την οποία ονόμαζαν "Σκήλυ" και λίγες πατάτες. Λίγο αργότερα, οι Γερμανοί μετέφεραν στο στρατόπεδο χιλιάδες Ιταλών πολιτών και στρατιωτών, καθώς η Ιταλία είχε συνθηκολογήσει. Στην αρχή τους ζητούνταν να καταταγούν στο γερμανικό στρατό και εάν δεν δέχονταν στέλνονταν αμέσως για καταναγκαστική εργασία. Ορισμένους αξιωματικούς του ιταλικού στρατού τους εκτελούσαν αμέσως.
 |
| To στρατόπεδο Μαρκτ-Πόνκαου. |
 |
| Κρατούμενοι στο στρατόπεδο Μαρκτ-Πόνκαου. |
Στις 02/12/1943, δόθηκε εντολή από τη διοίκηση του στρατοπέδου, οι Έλληνες κρατούμενοι και ορισμένοι άλλοι, άλλων εθνοτήτων να παρουσιαστούν στο σιδηροδρομικό σταθμό. Εκεί φορτώθηκαν σε τραίνο και μέσω Μονάχου στάλθηκαν στην κόλαση του Νταχάου.
Ο Αλεξανδρής γράφει για τη ζωή στο Νταχάου:
"Όταν γύρισα στην Ελλάδα διάβασα δύο "Σπάρτακους". Έναν του Παναγή Λεκατσά, ντοκουμενταρισμένο με βιβλιογραφία κι έναν άλλο του Αμερικανού Χάουαρντ Φαστ. Κι οι δυο ιστορούν τη ζωή των δούλων των αρχαίων Ρωμαίων. Αν έχετε διαβάσει τους δύο αυτούς "Σπάρτακους", δεν θα βρείτε και τόσες πολλές ομοιότητες στην εφιαλτική ζωή των δούλων αυτών και στην ζωή της κόλασης των διαφόρων γερμανικών στρατοπέδων εξόντωσης. Η κόλασή μας ήταν ανώτερη σε τραγικότητα."
Μόλις έφθασαν στο Νταχάου, οι Έλληνες κρατούμενοι πέρασαν τη διαδικασία εισαγωγής στο στρατόπεδο. Τους κούρεψαν μια λωρίδα μαλλιών στο κέντρο του κεφαλιού, έτσι ώστε αν δραπετεύσουν να είναι εύκολα εντοπίσιμοι, τους αφαίρεσαν όλα τα προσωπικά είδη και τον ρουχισμό και τους έδωσαν ένα πουκάμισο και παντελόνι του στρατοπέδου, μαζί με ένα ριγωτό σακάκι. Για παπούτσια τους δόθηκαν ξύλινα τσόκαρα. Η εργασία στο Νταχάου διαρκούσε 12 με 14 ώρες τη μέρα με μόνη αργία την Πρωτοχρονιά. Το ξύλο με τους συρμάτινους βούρδουλες ήταν καθημερινό και επιβαλλόταν σε 25, 50 ή 100 βουρδουλιές, από τον κανονισμό του στρατοπέδου. Η φρουρά του στρατοπέδου σταματούσε τους ξυλοδαρμούς μόνο αν ο κρατούμενος λιποθυμούσε ή κατουριόταν. Το ξύλο με τον βούρδουλα από σύρμα δημιουργούσε πολλές φορές συρίγγια που γρήγορα οδηγούσαν σε γάγγραινες και σηψαιμία και φυσικά στο θάνατο. Καθημερινό φαινόμενο ήταν και οι αυτοκτονίες κρατουμένων που έπεφταν πάνω στα ηλεκτροφόρα σύρματα.
 |
| Κρατούμενος που αυτοκτόνησε στα ηλεκτροφόρα σύρματα. Νταχάου 1943. |
Η τροφή στο στρατόπεδο ήταν άθλια. Το πρωί ένα καφέ ρόφημα, που ονομαζόταν "καφέ ερζάτς", το μεσημέρι σούπα από νερό και λίγες πατάτες και το βράδυ σκέτο ψωμί. Οι Έλληνες κρατούμενοι τοποθετήθηκαν για εργασία σε άνοιγμα ορυγμάτων, μέσα στο χιόνι ανεξάρτητα από τις καιρικές συνθήκες. Ορισμένοι "τυχεροί", όπως ο Μιλτιάδης Αλεξανδρής ονομάστηκαν "σλόσερ" (εφαρμοστής) και στάλθηκαν στο παρακείμενο εργοστάσιο αεροσκαφών, στο οποίο κατασκεύαζαν ανταλλακτικά για αεροπλάνα. Οι κρατούμενοι δεν εκπαιδεύονταν στη δουλειά αλλά έπρεπε από την αρχή να μάθουν μόνοι τους να λιμάρουν το σίδερο στο σχήμα των μοντέλων που τους δίνονταν. Ένα λάθος ή η χαμηλή παραγωγικότητα οδηγούσε στο μαστίγωμα ή στην άμεση εκτέλεση.
Σιγά-σιγά, οι Έλληνες του Φεραμόντι άρχισαν να μετατρέπονται σε ζώντες σκελετούς. Ορισμένοι ξεκίνησαν να μασάνε την στρωμένη πίσσα των δρόμων μόνο και μόνο για να έχουν κάτι ζεστό στο στόμα τους. Ξεκίνησαν τα εκτεταμένα πρηξίματα στα μάτια και στις αρθρώσεις από την σοβαρή αβιταμίνωση. Συνήθως, όταν ένας κρατούμενος τυφλωνόταν και από τα δύο μάτια λόγω αυτής, στελνόταν αμέσως στους θαλάμους αερίων.
 |
| Κρατούμενος του Νταχάου τυφλός από την αβιταμίνωση. |
Ένα άλλο πολύ συχνό φαινόμενο στο Νταχάου ήταν ο ξυλοδαρμός από τους κάπο (επικεφαλής μπλοκ εργασίας ή στάλαγκ διαμονής), οι οποίοι ήταν κατά κανόνα ποινικοί κρατούμενοι. Σε άλλες περιπτώσεις οι κρατούμενοι αντάλλασσαν τσιγάρα με τους κάπο ή τους έφτιαχναν ρούχα και μικροαντικείμενα, για λίγο φαγητό. Ορισμένες φορές, η συναναστροφές αυτές κατέληγαν σε παρεξηγήσεις και πολλοί κρατούμενοι δάρθηκαν μέχρι θανάτου από τους κάπο τους ή λιντσάρονταν στα κελιά τους.
 |
Λιντσαρισμένος κρατούμενος του Νταχάου.
|
Ο Νίκος Ζαχαριάδης
Ο Μιλτιάδης Αλεξανδρής συνάντησε το Νίκο Ζαχαριάδη στο Νταχάου. Ο Ζαχαριάδης επισκέφθηκε τους Έλληνες του Φεραμόντι, την πρώτη μέρα που έφτασαν στο στρατόπεδο.
"Πρωί-πρωί μας ξυπνήσανε. Ήρθε και κάποιος κρατούμενος μιλώντας Ελληνικά, μας καλημέρισε ευθύς και αμέσως μας ρώτησε αν γνωρίζαμε τον Νίκο Ζαχαριάδη. Ήταν ο ίδιος. Μας είπε: Εδώ μέσα είναι κόλαση, ατσαλωθείτε και μην τα χάσετε! (...)
Καθημερινά σχεδόν ερχότανε στο θάλαμό μας ο Νίκος Ζαχαριάδης, εγκαρδιώνοντάς μας και συνήθως μας διάβαζε γερμανικές εφημερίδες και κυρίως τα πολεμικά ανακοινωθέντα. Προσπαθούσε να ψαρέψει μέσα σε αυτά ελπίδες. Τον ρώτησα και μ' απάντησε πως καταγόταν από την Αδριανούπολη, ότι είχε τελειώσει τη δεύτερη τάξη του Γυμνασίου και το μαρξιστικό Πανεπιστήμιο στη Μόσχα. Μου είπε ότι η οικογένειά του βρισκόταν στη Μόσχα και ότι ο Μανιαδάκης τον παρέδωσε στους Γερμανούς.
Μας ρωτούσε τακτικά και για διάφορα ελληνικά θέματα. Γινότανε καιρό συζήτηση μεταξύ των Ελλήνων του Νταχάου για το βορειο-ηπειρωτικό. Οι Βορειοηπειρώτες Έλληνες που είχαν πιαστεί απ' τους Γερμανούς στην Αλβανία. μεταξύ των οποίων και οι γιατροί Οικονόμου και Κωτούλας, καθώς κι ένας επιπλοποιός, υποστήριζαν ότι μετά την αισία έκβαση του πολέμου, η Βόρειος Ήπειρος θα έπρεπε να προσαρτηθεί στην Ελλάδα, χωρίς προηγουμένως να γίνει δημοψήφισμα, κι αυτό γιατί ο αμιγής σχεδόν ελληνικός της πληθυσμός, που από το 1912 είχε πάθει πολλές απογοητεύσεις σχετικά με το ζήτημα της ένωσης, μπορεί να μην ψήφιζε, ίσως κι από φόβο, υπέρ της ένωσης.
Ανακοίνωσα τις απόψεις των Βορειοηπειρωτών στο Ζαχαριάδη και του επέστησα την προσοχή στο θέμα της συζήτησης. Εκείνος κηρύχθηκε αμέσως υπέρ ενός δημοψηφίσματος."
(Συνεχίζεται)
Αποσπάσματα από το βιβλίο: Μιλτιάδης Αλεξανδρής, Απ' την κόλαση των Νταχάου Μακρονησιών, Αυτοέκδοση, Αθήνα 1977.
Διαμάντης Θεόφιλος.
