Ο ΕΔΕΣ και οι Γερμανοί - Μέρος 2ο

Όνειδος

Προς τα τέλη του Οκτώβρη 1943, ο ΕΛΑΣ έχει αποκαταστήσει σε σημαντικό βαθμό τον επιχειρησιακό έλεγχο και τη συνεργασία μεταξύ των τμημάτων του στην Ήπειρο. Ο Άρης Βελουχιώτης καταργεί την ανεξαρτησία δράση του Εθνικού Συμβουλίου Ηπείρου και της τοπικής VIII Mεραρχίας εντάσσοντας όλες τις ηπειρώτικες δυνάμεις σε ένα νέο όργανο διοίκησης που συστήνει: το κλιμάκιο του Γενικού Στρατηγείου στην Ήπειρο. Παράλληλα, ο Ζέρβας ακροβατεί επικίνδυνα. Από τη μια μεριά διαβεβαιώνει τους Βρετανούς και ιδιαίτερα το συνταγματάρχη Μπαρνς για την πίστη του στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής και τους Συμμάχους, ενώ από την άλλη στέλνει εμπίστους του, στο στρατηγό Λαντς για να ζητήσει εκ νέου ανακωχή. Προφανώς, ο Ζέρβας γνωρίζει ότι ο ΕΔΕΣ μπορεί να επιβιώσει μόνο με την ανοχή των Γερμανών.

Παράλληλα, ο ΕΛΑΣ διαλύει τις δυνάμεις του ΕΔΕΣ σε πολλαπλά σημεία.

Στις 30 Οκτωβρίου σε σύσκεψη που συμμετέχουν οι Τζήμας, Παπασταματιάδης και Βελουχιώτης αποφασίζεται να δοθεί το τελειωτικό χτύπημα στις δυνάμεις του ΕΔΕΣ που έχουν καταφύγει στο Βουργαρέλι. Καθώς ο ΕΛΑΣ καταλαμβάνει το ύψωμα της Νεράιδας κοντά στο Βουργαρέλι και ετοιμάζεται να επιτεθεί στον ΕΔΕΣ θα συμβεί το αναπάντεχο: Οι Γερμανοί χτυπούν κατά λάθος τον ΕΔΕΣ, παρά το γεγονός ότι η νέα διαταγή του Λαντς όριζε ότι "όλες οι δυνάμεις έπρεπε να στραφούν ενάντια στον ΕΛΑΣ γιατί ο Ζέρβας είχε συμφωνήσει σε προσωρινή ανακωχή". (Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τόμος 2, Παπαζήσης, Αθήνα 1988 και Διονύσης Χαριτόπουλος, Άρης ο αρχηγός των ατάκτων, τόμος 3, Τόπος, Αθήνα 2013).

Ο ΕΔΕΣ υποχωρεί άτακτα από το Βουργαρέλι και είναι τώρα η σειρά του Ζέρβα να περάσει κάτω από τα πολυβόλα του ΕΛΑΣ, με 79 άνδρες που απομένουν. Ο Άρης Βελουχιώτης θα ανταποδώσει τη στάση του Πυρομάγλου και δεν θα χτυπήσει τον ΕΔΕΣ, στρεφόμενος αποκλειστικά ενάντια στους Γερμανούς που επιχειρούν στο Βουργαρέλι. Αργότερα, ο Άρης θα πει στον Πυρομάγλου:

"Για τους Μελισσουργούς πατσίσαμε στη Νεράιδα. Δεν του χρωστάω τίποτα".

Ωστόσο, το χτύπημα του ΕΔΕΣ από τους Γερμανούς δεν φαίνεται ικανό να διαλύσει την ειρηνική συνύπαρξη των κατακτητών με τον ΕΔΕΣ. Οι όποιες ελάχιστες μικροσυγκρούσεις υπήρξαν μεταξύ των δύο τερματίζονται οριστικά στις 10 Νοέμβρη, οπότε συμφωνείται και νέα ανακωχή. Χαρακτηριστικά, ο στρατηγός Λαντς γράφει στις 7 Νοεμβρίου: "Οι εθνικιστικές συμμορίες των οποίων ο αρχηγός Ζέρβας επιδιώκει να παίξει στο μέλλον πολιτικό ρόλο τήρησαν σε γενικές γραμμές ουδέτερη στάση κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων των στρατευμάτων μας με τις κομμουνιστικές συμμορίες". (Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τόμος 2, Παπαζήσης, Αθήνα 1988)

Κάπου εδώ τελειώνει και η όποια συνεισφορά είχε ο ΕΔΕΣ στην Εθνική Αντίσταση.

Πλειάδα ντοκουμέντων

Τα πολυάριθμα στοιχεία και ντοκουμέντα που υπάρχουν σήμερα δεν περιορίζουν τη σχέση μεταξύ Ζέρβα και Γερμανών σε μια απλή μεταξύ τους ανακωχή. Η συμφωνία περιλάμβανε εκτός της ανακωχής και όρους για κοινό αγώνα κατά του ΕΛΑΣ (Sekendorf). Κατά την άποψη του Mazower "Ο Ζέρβας είχε πράγματι έρθει σε συνεννόηση με τους Γερμανούς στα Γιάννενα". Παρά τις όποιες αντίθετες απόψεις έχουν κατά καιρούς αρθρωθεί και γραφεί, χωρίς να έχουν τεκμηριωθεί, την παραπάνω σχέση αναγκάζονται να παραδεχτούν και οι Βρετανοί.

Γράφει για παράδειγμα ο Woodhouse: "Είναι φανερό από τα γερμανικά έγγραφα ότι ο Ζέρβας έκανε μυστική ανακωχή με τις δυνάμεις κατοχής ανάμεσα στο Νοέμβριο του 1943 και τον Αύγουστο του 1944". Παράλληλα, ο Clive συμπληρώνει: "Οι παλιότερες υποψίες μου ότι υπήρχε κάποια μορφή συνεργασίας επιβεβαιώνονται τώρα εγγράφως από τα γερμανικά αρχεία. Ο Λαντς είχε συγκεκριμένους λόγους να θεωρεί τον Ζέρβα ως άνθρωπο εμπιστοσύνης για μια συνεργασία εναντίον των κομμουνιστικών ομάδων. Ο Ζέρβας τους κρατάει συνεχώς ενήμερους για τα διάφορα σχέδιά του".

Εκτός των δεκάδων ντοκουμέντων στα γερμανικά ομοσπονδιακά αρχεία, οι μαρτυρίες για τη συνεργασία αυτή είναι πραγματικά πάμπολλες:

Η ένορκη κατάθεση του φον Λέντε, του επιτελείου του Λαντς, στις 27/09/1947 στο στρατοδικείο της Νιρεμβέργης αναφέρει:

"Μετά από επανειλημμένες προσπάθειες πέτυχα να πάρω επαφή με τους εθνικιστές αντάρτες και στις αρχές Οκτώβρη του 1943 να αποκαταστήσω σύνδεση με τον στρατηγό Ζέρβα. Με αυτό το δρόμο κλείστηκε αργά το 1943 μια σιωπηρή συμφωνία να γίνονται αμοιβαία εχθροπραξίες στην περιοχή των εθνικών ανταρτών. Μια και οι εθνικοί αντάρτες βρίσκονταν σε συνεχή αγώνα με τους κομμουνιστές, ο στρατηγός Ζέρβας την άνοιξη του 1944 παρακάλεσε επανειλημμένα να τον βοηθήσει ο στρατός μας και να συμπράξει μαζί του. Μια και ο Λαντς ήταν ειλικρινά υπέρ της συνεργασίας, ανταποκρίθηκε σε κάθε τέτοια παράκληση και υποστήριξε τους εθνικιστές σε αυτόν τον αγώνα. Υπενθυμίζω εδώ προπαντός τον κοινό αγώνα κατά των κομμουνιστών το Μάη 1944 στο μέτωπο του Αράχθου".

Την αφοπλιστική κατάθεση του φον Λέντε συμπληρώνει αυτή του Άουγκουστ Βίντερ, επιτελάρχη της Ομάδας Στρατιών Ε, στις 22/09/1947, στο στρατοδικείο της Νιρεμβέργης:

"Όταν το Μάη του 1944 επισκέφθηκα υπηρεσιακά τον στρατηγό Λαντς στα Γιάννενα και πήγαμε με το αυτοκίνητο στο δρόμο Ιωαννίνων- Άρτας χωρίς συνοδεία, ο στρατηγός Λαντς, σε ερώτησή μου για την ασφάλεια των Γερμανών, παρατήρησε ότι αυτή δεν είναι πια εδώ αναγκαία, μια και ο στρατηγός Ζέρβας έχει αναλάβει την ασφάλεια του δρόμου κι από πολύ καιρό δεν έχει συμβεί καμιά επίθεση. Ο στρατηγός Λαντς εξέφρασε την ικανοποίησή του ότι πέτυχε μια σιωπηρή συμφωνία, πράγμα που εδώ ήταν φανερό". (...)

" Η συμφωνία αυτή προχωρούσε τόσο πολύ που την άνοιξη του 1944 πραγματοποιήθηκε ένας κοινός επιχειρησιακός συνδυασμός μεταξύ του 22ου Ορεινού Σώματος Στρατού και του Ζέρβα. Θυμάμαι ότι για αυτό, μονάδες της 104ης Μεραρχίας Κυνηγών ανάλαβαν στον χώρο βορειοανατολικά της Άρτας, την κάλυψη μιας επιθετικής επιχείρησης που θα έκανε ο Ζέρβας κατά των κομμουνιστών".

Ξανά σε επίπεδο ιστοριογραφίας, οι έρευνες των Mazower, Φλάισερ και Μαθιόπουλου, στα γερμανικά στρατιωτικά αρχεία συγκλίνουν στην άποψη ότι η παραπάνω συμφωνία ΕΔΕΣ-Γερμανών έγινε πάνω στην ακόλουθη βάση:

1) Την κατάπαυση των εχθροπραξιών.

2) Τη συνεργασία στον αγώνα κατά του ΕΛΑΣ με συνεχή ενημέρωση των Γερμανών για τις θέσεις, τις προθέσεις και τη διάταξη των εχθρικών δυνάμεων.

Όμως, τονίζει εύστοχα ο Χαριτόπουλος, εάν ο Ζέρβας συνεργάστηκε με τον κατακτητή της χώρας, δεν ισχύει το ίδιο για το σύνολο των αξιωματικών και ανταρτών του ΕΔΕΣ, οι οποίοι είχαν πλήρη άγνοια των συμφωνιών του αρχηγού τους. Αυτές οι σκιώδεις συνεργασίες παρέμεναν πάντα μεταξύ ενός κύκλου στενών συνεργατών του Ζέρβα, για την αποφυγή του κινδύνου της ανταρσίας.

Παράλληλα, αυτό που είναι δύσκολο να δεχθεί κανείς σήμερα, είναι η ολοκληρωτική άγνοια των Μπαρνς, Woodhouse και των υπολοίπων αξιωματικών της ΣΣΑ, όπως αυτοί ισχυρίζονται στις αναφορές και τις αυτοβιογραφίες τους. Όσο τα σχετικά αρχεία δεν έχουν ανοιχθεί από τις βρετανικές υπηρεσίες, οι παραπάνω εικασίες παραμένουν ωστόσο, εύλογες μεν, εικασίες δε.

Συνεχίζεται

Ο ΕΔΕΣ και οι Γερμανοί - Μέρος 1ο

Η παρακάτω σειρά άρθρων επιχειρεί να εξετάσει εκτενέστερα το ζήτημα της συνεργασίας και των επαφών ανάμεσα στην οργάνωση ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ και το επιτελείο των ναζιστικών δυνάμεων κατοχής, στο πλαίσιο της όξυνσης των γερμανικών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στη Μακεδονία και την Ήπειρο, το φθινόπωρο του 1943. Κατά τη διάρκεια αυτών των επιχειρήσεων, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ έδωσαν κυριολεκτικά έναν αγώνα επιβίωσης ενάντια σε έναν κατά πολύ ισχυρότερο, πολυπληθέστερο και καλύτερα εξοπλισμένο αντίπαλο. Παράλληλα, οι δυνάμεις του ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ ακροβατώντας στα βρετανικά σχέδια της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής και την εσχάτη προδοσία επιχείρησαν να προσεγγίσουν τις ναζιστικές δυνάμεις και να εξασφαλίσουν τη δική τους επιβίωση, όπως και τη διάλυση του ΕΛΑΣ, προς την κατεύθυνση της δικής τους επικράτησης. Ελλείψει δημοσιευμένων εγγράφων και υλικού από τα Βρετανικά Στρατιωτικά Αρχεία, το αφιέρωμά μας βασίζεται κυρίως στη μεθοδικότατη έρευνα του Διονύση Χαριτόπουλου.

Το πρώτο "φλερτ"

Στην περιοχή της Ηπείρου οι γερμανικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις  μπλέκονται αξεδιάλυτα με τις τοπικές εμφύλιες συγκρούσεις ανάμεσα στον ΕΛΑΣ Ηπείρου και τις δυνάμεις του ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ. 

Τον Οκτώβριο του 1943, το 22ο Γερμανικό Σώμα Στρατού έχει εγκατασταθεί πρόσφατα στα Ιωάννινα. Ο διοικητής του, στρατηγός Χούμπερτ Λαντς είναι ένας αστός αξιωματικός καριέρας, θρησκευόμενος και δεν ανήκει στο Ναζιστικό Κόμμα. Έχει πολεμήσει στο Ανατολικό Μέτωπο, αλλά αντί να προαχθεί, τον μεταθέτουν σε μειωτική μετάθεση στην Ελλάδα. Αρμοδιότητά του είναι η επιτήρηση των δυτικών ακτών για το ενδεχόμενο μιας συμμαχικής απόβασης εκεί. Στα απομνημονεύματά του θα περιγράψει την Ήπειρο σαν ένα είδος Φαρ Ουέστ, ιδανικό για ανταρτοπόλεμο.

Από την άλλη πλευρά, ο Λαντς δεν πιστεύει ότι όλα μπορούν να λυθούν με τα όπλα. Μόλις εγκαθίσταται στην Ήπειρο επιδιώκει να αποκτήσει επαφή με τους "εθνικιστές" αντάρτες. Σαν μια πρώτη ένδειξη καλής θέλησης αφήνει ελεύθερους κάποιους αξιωματικούς του ΕΔΕΑ που είχαν συλληφθεί από τους προκατόχους του. Από τη δική του πλευρά, ο ευφυής Ναπολέων Ζέρβας ανταποδίδει την αβρότητα και κρυφά από τους Βρετανούς αξιωματικούς απελευθερώνει κάποιους Γερμανούς αιχμαλώτους, προσφέροντάς τους παράλληλα, μερικές λίρες για τα έξοδα της επιστροφής τους. (Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τόμος 2, Παπαζήσης, Αθήνα 1988).

Το "φλερτ" των δύο αντιπάλων στρατηγών θα γίνει "θερμότερο" με τη μεσολάβηση της τοπικής Εκκλησίας και της αστικής κοινωνίας των Ιωαννίνων. Ακόμα και όταν σκοτώνεται ένας σημαίνων Γερμανός αξιωματικός, η καλή θέληση του Λαντς δεν τον εγκαταλείπει, αλλά γίνεται η αφορμή για να εκφραστούν πιο καθαρά οι εκατέρωθεν συμβιβαστικές προθέσεις. Τις επαφές αναλαμβάνουν και διευκολύνουν διάφορα φιλογερμανικά στοιχεία της τοπικής κοινωνίας, όπως ο γερμανόφιλος μητροπολίτης Ιωαννίνων Σπυρίδωνας, ο Ελβετός εκπρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού Χ. Μπίγκελ και άλλοι, σχηματίζοντας μια επιτροπή που επιχειρεί ένα είδος τοπικής ειρήνευσης των Γερμανών, με τον ΕΔΕΣ Ηπείρου.

Οι σχέσεις συσφίγγονται

Στις 4 Οκτωβρίου, η επιτροπή, με επικεφαλής τον Μπίγκελ επισκέπτεται πρώτα τους Σκιαδάδες, έδρα του στρατηγείου του ΕΔΕΣ και εκθέτει στο Ζέρβα, το λόγο της επίσκεψής τους. Του διεκτραγωδούν τις τεράστιες καταστροφές που έχει υποστεί ο τόπος, την κατάσταση των χωρικών της Ηπείρου και τα νέα δεινά που τους απειλούν. Πειστικότερο επιχείρημά τους αποτελεί η πρόσφατη κτηνωδία των Γερμανών στο χωριό Κομμένο, το οποίο, οι Γερμανοί κατέκαψαν ολοσχερώς στις 16 Αυγούστου, δολοφονώντας 317 αμάχους, γέροντες, γυναίκες και παιδιά.

Ο Ζέρβας δέχεται την πρόταση ειρήνευσης ως μια καλή δικαιολογία για να εξυπηρετήσει τις απώτερες επιδιώξεις του. Ο ίδιος κατάγεται από την Ήπειρο και σκοπεύει να πολιτευτεί, μετά την Απελευθέρωση, στο γενέθλιο τόπο του. Παράλληλα, η παραπάνω πρόταση εξασφαλίζει τα νώτα του από τους Γερμανούς σε μια περίοδο ανοιχτής εχθρότητας με τον ΕΛΑΣ. Διαβλέπει το σενάριο της αποδυνάμωσης του ΕΛΑΣ, που ήδη μάχεται τους Γερμανούς με μεγάλες απώλειες και με τις δικές του δυνάμεις να παραμένουν αλώβητες, το ενδεχόμενο της κυριαρχίας του.

Έτσι, παρουσία ενός ελληνομαθούς Βρετανού αξιωματικού, ο οποίος παρακολουθεί όλη τη συζήτηση, ο Ζέρβας δέχεται "ενδίδοντας", μια πρώτη δεκαήμερη ανακωχή, έως τις 14 Οκτωβρίου, δηλώνοντας όμως ότι τα υπόλοιπα θα εξαρτηθούν από την απάντηση του Καΐρου, καθώς σκοπεύει να ζητήσεις τις οδηγίες των Συμμάχων.

Κατ' ιδίαν, θα διαβεβαιώσει τον Μπίγκελ πως ανεξάρτητα από τις εντολές του Καΐρου, αυτός είναι ανοιχτός στο θέμα και του προτείνει να του κανονίσει μια απευθείας συνάντηση με εξουσιοδοτημένο Γερμανό αξιωματικό (Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τόμος 2, Παπαζήσης, Αθήνα 1988 και Διονύσης Χαριτόπουλος, Άρης ο αρχηγός των ατάκτων, τόμος 3, Τόπος, Αθήνα 2013).

Ο ΕΛΑΣ

Στη συνέχεια, η επιτροπή του Μπίγκελ θα επισκεφθεί το στρατηγείο της VIII Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Θα τους δεχθούν, ο στρατιωτικός διοικητής Π. Νάσης και ο καπετάνιος ταγματάρχης Α. Πίσπερης, Ηπειρώτες και αυτοί. Η ηγεσία της μεραρχίας θα συμφωνήσει σε μια δεκαήμερη ανακωχή, δηλώνοντας ότι τα επόμενα βήματα θα εξαρτηθούν από την απόφαση του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ. 

Όταν τα νέα φθάσουν στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, θα ξεσηκώσουν θύελλα αντιδράσεων. Ο Άρης Βελουχιώτης εξαγριώνεται με την αυθαίρετη απόφαση του επιτελείου της VIII Μεραρχίας και απαγορεύει ρητά κάθε περαιτέρω επαφή με τους Γερμανούς. Σε μερικές ημέρες, η ηγεσία της VIII Μεραρχίας αντικαθίσταται με εντολή του ΓΣ του ΕΛΑΣ, ενώ και το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής αντιδρά αρνητικά σε οποιεσδήποτε επαφές του Ζέρβα με τους Γερμανούς, απαγορεύοντάς τες και απαιτώντας την άμεση διακοπή τους.

Παίζοντας σε διπλό ταμπλό

Ο Ναπολέων Ζέρβας δηλώνει στις εντολές της ΣΜΑ ότι θα υπακούσει και θα διακόψει κάθε επαφή με τους Γερμανούς, όμως θα πράξει διαφορετικά στο παρασκήνιο. Μέσω του Μπίγκελ ορίζει συνάντηση με τους Γερμανούς, στις 16 Οκτωβρίου, ενώ ήδη έχουν ξεκινήσει οι συμπλοκές με τον ΕΛΑΣ. Την καθορισμένη ημερομηνία όμως, ο Ζε΄ρβας διαστάζει να πάει ο ίδιος στη συνάντηση, φοβούμενος την έκθεσή τους στους συμμάχους. Θα στείλει με άκρα μυστικότητα στο σημείο συνάντησης με τους Γερμανούς, δύο έμπιστους αξιματικούς τους, οι οποίοι θα συναντήσουν το συνταγματάρχη Ντιτλ και τον αντισυνταγματάρχη Ρότφουξ. 

Δεν είναι όμως το ίδιο.

Οι Γερμανοί εκλαμβάνουν τη μη εμφάνιση του στρατηγού Ζέρβα ως υπαναχώρηση και ο Λαντς υποχρεώνεται να διατάξει την έναρξη εκκαθαριστικών επιχειρήσεων και στην Ήπειρο. Η προετοιμασία των γερμανικών στρατευμάτων θα ολοκληρωθεί σε δύο ημέρες, οπότε και στις 18 Οκτωβρίου θα ξεκινήσουν τις επιχειρήσεις (Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τόμος 2, Παπαζήσης, Αθήνα 1988 και Διονύσης Χαριτόπουλος, Άρης ο αρχηγός των ατάκτων, τόμος 3, Τόπος, Αθήνα 2013).

Ο Άρης στην Ήπειρο

Στις 17 Οκτωβρίου 1943, ο Άρης Βελουχιώτης ξεκινά από το Περτούλι για την Ήπειρο, όπου ο ΕΛΑΣ υφίσταται τεράστια πίεση. Μαζί του παίρνει όλους τους μαυροσκούφηδες και 400 μαχητές. 

Η κατάσταση του ΕΛΑΣ Ηπείρου είναι δραματική. 

Τα τμήματά του μάχονται πότε με τους Γερμανούς και πότε με τον ΕΔΕΣ, σπασμωδικά, ασυντόνιστα και χωρίς επαρκή σύνδεση μεταξύ τους. Συνολικά έχουν καταφέρει ορισμένα σημαντικά πλήγματα κατά του ΕΔΕΣ και έχουν δεχθεί αρκετά, ιδίως από τους Γερμανούς. Από τον ΕΛΑΣ Ηπείρου έχει συλληφθεί ο διοικητής του Αρχηγείου Ηπείρου του ΕΔΕΣ, αντισυνταγματάρχης Απόστολος Κωνσταντινίδης, με το επιτελείο του, όμως η σύλληψη του ίδιου του Ζέρβα, όπως την έχει σχεδιάσει ο Τζουμερκιώτης δεν έχει γίνει κατορθωτή. Εκτός αυτού, τα τμήματα του ΕΔΕΣ τροφοδοτούνται αφειδώς από τους Βρετανούς. 

Η εμφάνιση του Άρη στην Ήπειρο εμψυχώνει τους ΕΛΑΣίτες. Τις πρώτες ημέρες, ο Άρης κινείται διαρκώς στο χώρο των Τζουμέρκων, ανάμεσα στα χωριά Καλαρρύτες, Συρράκο, Πράμαντα και Μελισσουργοί. Προχωρά σε ταχεία και αποτελεσματική αναδιοργάνωση των τμημάτων.

Ο Κομνηνός Πυρομάγλου σώζει την τιμή των όπλων του

Πέραν των μηχανορραφιών του Ζέρβα, την αδιαφορία των αστών αξιωματικών του ΕΔΕΣ και τον σκιώδη ρόλο που αυτοί παίζουν στο παρασκήνιο των γερμανικών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, μέρος των ενόπλων του ΕΔΕΣ βλέπει επικριτικά τη στάση του Ζέρβα απέναντι στους Γερμανούς. Επικεφαλής τους, ο αστός αξιωματικός, αλλά τίμιος πατριώτης Κομνηνός Πυρομάγλου, μετέπειτα βουλευτής της ΕΔΑ.

Στις 24 Οκτωβρίου 1943, μια φάλαγγα 1200 ανδρών του ΕΛΑΣ, με 400 μεταγωγικά ζώα μπαίνει στο φαράγγι της Μουτσάρας και εντοπίζεται από τα γερμανικά αεροπλάνα. Επικεφαλής της φάλαγγας είναι ο ίδιος ο Άρης Βελουχιώτης. Η αεροπορική επιδρομή σπαέι τη συνοχή της φάλαγγας και επικρατεί πανικός. Οι μαυροσκούφηδες προσπαθούν να επαναφέρουν την τάξη, ενώ την ίδια στιγμή το τηλέφωνο στο αρχηγείο του ΕΔΕΣ χτυπά επίμονα. Το σηκώνει ένας αξιωματικός που πρόσφατα έχει προσέλθει στον ΕΔΕΣ. Στην άλλη γραμμή είναι ο λοχαγός Χρ. Παπαδάτος που ζητά επίμονα οδηγίες.

"Τμήματα του Άρη από τα γερμανικά πυρά περνάνε μπροστά από τα πολυβόλα μου. Είναι και ο ίδιος ο Άρης νομίζω. Τί να κάνω;"

Αδίστακτα, ο αξιωματικός του ΕΔΕΣ, που δεν κατονομάζεται από το Χαριτόπουλο απαντά: "Χτύπα τους"

Ευτυχώς, ο Κομνηνός Πυρομάγλου βρίσκεται δίπλα του και αρπάζει το ακουστικό του τληεφώνου.

"Τί είναι Χρήστο; Εδώ Κομνηνός".

Ο Παπαδάτος ρωτάει: "Δίνετε τέτοια εντολή; Να χτυπήσω τους χτυπημένους από τον Γερμανό; Δεν το μπορώ, μου είναι αδύνατον να εκτελέσω".

Ο Πυρομάγλου του απαντά: "Καλά κάνεις! Έτσι πρέπει!".

Σε λίγο καιρό, ο ΕΛΑΣ θα ξεπληρώσει αυτή την κίνηση του Πυρομάγλου. 

(Διονύσης Χαριτόπουλος, Άρης ο αρχηγός των ατάκτων, τόμος 3, Τόπος, Αθήνα 2013).

Συνεχίζεται

Οι αντιστασιακές οργανώσεις στο νομό Λασηθίου πριν την Απελευθέρωση

ΕΑΜ-ΕΠΟΝ-ΚΚΕ

Το ΕΑΜ και το ΚΚΕ απλώνονται σε όλα τα χωριά του νομού Λασηθίου, με εξαίρεση μερικά χωριά στο ανατολικότερο μέρος της επαρχίας Σητείας, η οποία βρισκόταν κάτω από την αγγλική επιρροή. Η νομαρχιακή επιτροπή λειτουργούσε το 1944 ως συλλογικό όργανο με επικεφαλής της τον Ρούσσο Κούνδουρο, πρώην βουλευτή των Φιλελευθέρων και γραμματέα το Μανόλη Πιτυκάκη, απότακτο συνταγματάρχη του 1935, που είχε πάρε μέρος στη Μάχη της Κρήτης. Άλλα σημαντικά μέλη των ΕΑΜικών οργανώσεων υπήρξαν οι: Μανόλης Μυλωνάκης, ταγματάρχης, απότακτος του 1935 και αλβανομάχος, Περικλής Χατζηανδρέου, πρωτοδίκης, Στέφανος Λαζαρίδης επιθεωρητής δημοτικής εκπαίδευσης και Γιώργος Μηλιαράς, πρώην στρατιωτικός διοικητής του νομού Λασηθίου.

Οι Μανόλης Πυτικάκης και ο πρωτοδίκης Περικλής Χατζηανδρέου υπήρξε από τα πιο δραστήρια στελέχη του ΕΑΜ, ενώ κατά καιρούς στις συνεδριάσεις της ΝΕ του ΕΑΜ λάμβανε μέρος και ο Μιλτιάδης Πορφυρογένης εκ μέρους του ΚΚΕ, ο Νίκος Συμβουλάκης, ο Αντώνης Δουραχαλής και ο Μάρκος Ζουριδάκης. Μόνιμα λάμβανε μέρος στις συνεδριάσεις της ΝΕ του ΕΑΜ, ο Μανόλης Καλλιατάκης, επιφανής κομμουνιστής δικηγόρος. 

Σε όλο το νομό λειτουργούσαν Επαρχιακές Επιτροπές του ΕΑΜ, με βάση τις οργανώσεις των τεσσάρων πολιτειών του οροπεδίου Λασηθίου. 

Παράλληλα, ο τεχνικός μηχανισμός του ΕΑΜ είχε βελτιωθεί σημαντικά. Υπήρχαν σταθεροί σύνδεσμοι, γιάφκες, παράνομα σπίτια και κρησφύγετα των καταδιωκόμενων. Το ΕΑΜ διέθετε ποδήλατα και σημαντικό εκδοτικό μηχανισμό, ο οποίος εξέδιδε σειρά από εφημερίδες όπως τη μηνιαία "Εθνικό Εγερτήριο". Συνεχίζει παράλληλα να εκδίδεται η εφημερίδα του ΚΚΕ "Μάχη", όργανο της Περιφερειακής Επιτροπής Λασηθίου. Το Δεκέμβριο του 1943 ξεκινά να εκδίδεται επίσης, η εφημερίδα "Η φωνή των νέων", όργανο της Νομαρχιακής Επιτροπής της ΕΠΟΝ του νομού Λασηθίου.

Οι εφημερίδες αυτές γράφονταν σε στένσιλ, με γραφομηχανές που είχαν κλαπεί από διάφορες υπηρεσίες και ήταν παράνομες και κατόπιν τυπώνονταν σε πολύγραφο. Το "Εθνικό Εγερτήριο" εκδίδονταν στα σπίτια του Ανδρές Τσιχλή και του Γιάννη Παυλάκη. Στο σπίτι του Γιώργη Χατζηδάκη, στον Άγιο Νικόλαο εκδιδόταν η "Μάχη" και η "Η φωνή των νέων". Οι γραφομηχανές είχαν παρθεί από τη Νομαρχία και την Εισαγγελία του νομού. Η εφημερίδα "Εμπρός" των νέων του ΕΑΜ Νεάπολης, καθώς και ο "Επαναστάτης" όργανο του ΚΚΕ Νεάπολης εξακολουθούσαν να εκδίδονται πιο "πρωτόγονα", με ζωική πηκτή. Οι μεμεβράνες, μετά το χτύπημα της γραφομηχανής, πήγαιναν στον πολύγραφο που είχε εγκατασταθεί στο χωριό Λακκώνια, στο σπίτι του Κώστα Σταυρακάκη, πέντε χιλιόμετρα έξω από τον Άγιο Νικόλαο. Στη συντακτική επιτροπή των εφημερίδων βρισκόταν ο χημικός Γιώργης Τσαμπαρλάκης και ο ποιητής και φιλόλογος Γιάννης Μενεγάκης.

Από τις αρχές του 1944, ξεκίνησαν να εκδίονται και οι εφημερίδες "Ελευθερία" της ΕΠΟΝ Αγίου Νικολάου, σε γραφομηχανή, "Ο ΕΠΟΝίτης" όργανο της ΕΠΟΝ Ιεράπετρας, πολυγραφημένη και "Η φωνή του λαού" όργανο του ΕΑΜ Ιεράπετρας, που επίσης εκδιδόταν σε πολύγραφο. Σε καθεμιά από τις τέσσερις πολιτείες του νομού Λασηθίου υπήρχαν παράνομα ραδιόφωνα και καθημερινά κυκλοφορούσε δελτίο ειδήσεων για πλήρη ενημέρωση του λαού. 

Στο τέλος του 1943, η δύναμη μόνο των κομματικών οργανώσεων της Αχτιδικής Επιτροπής Ιεράπετρας ξεπερνούσε τα 600 μέλη. Στην επαρχεία Σητείας το ΚΚΕ διέθετε 70 μέλη, στην Αχτιδικής του οροπεδίου Λασηθίου 50 μέλη, ενώ η Αχτιδική Επιτροπή του Αγίου Νικολάου, μαζί με τα γύρω χωριό οργάνωνε περίπου 250 μέλη. Τέλος, η Αχτιδική Επιτροπή της Νεάπολης, με τα γύρω χωριά οργάνωναν περί τα 250. Σύνολο κομματικών μελών, περίπου 1200. Παράλληλα, η ΕΠΟΝ οργάνωνε περίπου 600 μέλη και άλλα τόσα περίπου το ΕΑΜ, χωρίς να μετρούνται σε αυτά τα μέλη του ΚΚΕ. 

ΕΛΑΣ

Μετά τα γεγονότα της Βιάννου, ο ΕΛΑΣ Λασηθίου είχε ανασυγκροτηθεί. Η ομάδα των Λασηθιώτικων βουνών, με επικεφαλής το Νίκο Σαμαρείτη διέθετε τώρα περισσότερα λημέρια, όπλα και διασυνδέσεις σε όλο το νομό και τα ορεινά χωριά. Δεκάδες άνθρωποι βοήθησαν στη συγκέντρωση οπλισμού, που προερχόταν κυρίως από τους Ιταλούς, όπως και σε ιματισμό, άρβυλα και άλλα εφόδια. Ο ΕΛΑΣ Κρήτης είναι καλύτερα εξοπλισμένος και πιο μαζικός από κάθε άλλη οργάνωση της Κρήτης. 

Τα μάχιμα τμήματα του ΕΛΑΣ στο Λασήθι, αλλά και σε όλη την Κρήτη περιβάλλονται πια από ένα πυκνό δίκτυο μαζικότατων οργανώσεων και επισιτιστικών συνεταιρισμών. Μέλη του ΕΑΜ δρουν μέσα στις γερμανικές και αγγλικές υπηρεσίες πληροφοριών και παρέχουν σημαντικές πληροφορίες στον ΕΛΑΣ, για τη διεξαγωγή των επιχειρήσεών του.

Σπουδαίο παράλληλα, είναι και το δίκτυο των οπλαποθηκών του ΕΛΑΣ. Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, στον ΕΛΑΣ Λασηθίου έφθασαν πάνω από 60 όπλα και δεκάδες κάσες με εφόδια και πυρομαχικά. Από τη δική τους πλευρά, οι αγγλικές αποστολές δεν δίνουν στον ΕΛΑΣ ούτε ένα ζευγάρι αρβύλες. Το ΕΑΜ θέτει ως καθήκον του τη συλλογή οπλισμού των Ιταλών και ο ΕΛΑΣ οργανώνει αποθήκες σε δεκάδες σπηλιές, φαγώματα και μιτάτα. Με τον τρόπο αυτό, η οπλική και επιχειρησιακή υπεροχή του ΕΛΑΣ Λασηθίου είναι στα μέσα του 1944 αδιαμφισβήτητη έναντι κάθε άλλης οργάνωσης.

Τα σπίτια 

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω το ΕΑΜ, το ΚΚΕ και ο ΕΛΑΣ διέθεταν στο νομό εκατοντάδες ασφαλή σπίτια στη διάθεσή τους. Οικογένειες του Λασηθίου, με μεγάλο κίνδυνο της ζωής τους άνοιγαν πρόθυμα τα σπίτια τους, στον αγωνιστή, τον αντάρτη και τον κομμουνιστή, προσφέροντας τεράστιες υπηρεσίες στον αγώνα. Μερικές από αυτές τις οικογένειες υπήρξαν οι εξής:

Στην Ιεράπετρα: Οι οικογένειες Κοπανάκη Μαρίας, Χρυσοφάκη Ευδοκίας, Δασκαλάκη Άννας, Φραγκάκη Λευτέρη, Γαϊτάνου Λευτέρη και Χριστοφιδάκη Γιώργη.

Στις Μάλες: Η οικογένεια του γιατρού Χουρδάκη.

Στο Κάτω Χωριό Ιεράπετρας: Οι οικογένειες Φραγκούλη, Νίκου Καζαντζάκη, Ανδρέα Φλουράκη και Γράσσου.

Στη Σητεία: Οι οικογένειες του Σπύρου Ντούλη, του Πλωμαρίτη και το ξενοδοχείο "Μύσσων".

Στη Νεάπολη: Οι οικογένειες του Μανόλη Φρουδά, του Γιάννη Παυλάκη, της Μαρίας Κοκολάκη, του Πατσιδιώτη, του Ανδρέα Τσιχλή, του Κωστή Λουμπούνη, του Τσιχλανδρέα, και το εργοστάσιο του Κωστή Λουμπούνη.

Στη Λατσίδα: Οι οικογένειες του Δημήτρη Φραγκάκη, του Δινεράκη και η οικογένεια Τζαγκουρνή.

Στο Βραχάσι: Οι οικογένειες του Μιχάλη Κοσμαδάκη, της Μαρίας Ψαλλιδάκη, της Δώρας Φθενάκη και του Μίχαλου. 

Στη Φουρνή: Οι οικογένεια του Γραμματικάκη.

Στην Ελούντα: Η οικογένεια του Κατρίνη

Στον Άγιο Νικόλαο: Τα σπίτια των Παναγιωτάκη, Χατζηπαναγιώτου, Γιώργη Χατζηδάκη, Μανόλη Κατσούλη, Γιώργη Δεσποτάκη, Σπύρου Μεθυμάκη και Νίκου Στεφανάκη.

Στην Κριτσά: Τα σπίτια των Σήφη Νερατζούλη και του Γιάννη Κουτάντου.

Στον Κρούστα: Οι οικογένειες Σωρού, Γεροντάκη, Λασηθιωτάκη και του Γιάννη Ρουκουνάκη.

Στο οροπέδιο Λασηθίου: Η οικογένεια του Ζαχαριά Κυριακάκη

Στο Καμινάκι: Το σπίτι της Ελευθερίας Σκυβαλάκη.

Το δίκτυο των συνδέσμων 

Στο δίκτυο των συνδέσμων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΚΚΕ Λασηθίου, οι παρακάτω άνδρες και γυναίκες αγωνίστικαν σε συνθήκες επικίνδυνες και κοπιαστηκές, για την επικοινωνία των οργανώσεων του νομού: Βιργινία Σαμαρείτη, Μαρίκα Κοκκινάκη, Γιώργης Καραγιάννης και Μανόλης Φρουδάς.

Πηγή: Μιχάλης Κοκολάκης, Ανατολική Κρήτη- Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, Γνώσεις, Αθήνα 1980.

Το κίνημα στο νομό Λασηθίου στα τέλη του 1943- αρχές του 1944

H Αντίνταση γιγαντώνεται και διασπάται

Καθώς μπαίνουμε στο 1943 η Εθνική Αντίσταση κορυφώνεται σε ολόκληρη την Ελλάδα και μαζί και στο νομό Λασηθίου. Η 5η Μεραρχία του ΕΛΑΣ Κρήτης, με επικεφαλής της τον στρατηγό Γρηγόρη Κοντεκάκη έχει χαρακτήρα κανονικού στρατού, οργανωμένου σε τάγματα και συντάγματα, ανά νομό. Διαθέτει τρία στρατηγεία οργανωμένα στους τρεις μεγαλύτερους ορεινούς όγκους του νησιού και διενεργεί σημαντικές επιχειρήσεις κατά των Γερμανών και των ντόπιων συνεργατών τους. 

Παράλληλα, εμφανίζεται μια άνευ προηγουμένου αντι-ΕΑΜική έξαρση των Άγγλων πρακτόρων που προσπαθούν να διασπάσουν το ΕΑΜικό κίνημα. Στην Κρήτη εμφανίζεται ο Μανόλης Κελαϊδής με το ψευδώνυμο “Ηλίας”. Πρόκειται για τον μετέπειτα οργανωτή της Δίκης των Αεροπόρων. Ο Κελαϊδής κατορθώνει να διασπάσει τις συμφωνίες ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και ΕΟΚ και επιχειρεί να διασπάσει και τη Νομαρχιακή Επιτροπή του ΕΑΜ Λασηθίου. Την προσπάθειά του σταματά, το στέλεχος του ΕΑΜ Ρούσσος Κούνδουρος, άνθρωπος οξυδερκής, προνοητικός και αριστοτέχνης πολιτικός. Η απάντησή του στον Κελαϊδή είναι η εξής: “Το ΕΑΜ στο νομό μας αντιπροσωπεύει την εθνική ενότητα και δεν χρειάζεται να γίνει άλλη οργάνωση, γιατί θα είναι σε βάρος του αγώνα. Οι δε κομμουνιστές, όπως εγώ τους γνώρισα εδώ, είναι οι καλύτεροι πατριώτες”.

Σε όλους τους άλλους νομούς της Κρήτης, Κελαϊδής θα επιτύχει τη διάσπαση. Οι Άγγλοι πράκτορες δημιουργούν γύρω από τις βάσεις των ασυρμάτων τους, ολιγομελής αντι-ΕΑΜικές οργανώσεις με “μαγιά” τους άνδρες της ΕΟΚ. Φερέφωνό τους είναι ο δεσπότης Πέτρας Διονύσιος Μαραγκουδάκης που κάθε Κυριακή εξαπέλυε από τον άμβωνα λόγους και αφορισμούς των κομμουνιστών, αλλά και ύμνους για τους Άγγλους και τους Γερμανούς. Χαρακτηριστικά, σε ένα κήρυγμά του αναφέρει για τους ναζί κατακτητές: “Άγγελοι στην ψυχή, άγγελοι και στην όψη”. Το λαϊκό κίνημα εξοργίζεται. Η ΕΠΟΝ του στέλνει προσωπική επιστολή, στην οποία του αναφέρει τους σκοπούς της και τα ιδανικά της και του θυμίζει το χριστιανικό του χρέος απέναντι στους σκλάβους του ποιμνίου του. Αυτός όμως ακατάβλητος συνεχίζει το αντι-ΕΑΜικό και αντικομμουνιστικό του παραλήρημα. Προχωρά μάλιστα και ένα βήμα παραπέρα, υποδεικνύει από τον άμβωνα συγκεκριμένα άτομα οργανωμένα, τα οποία αναγκάζονται να βγουν στην παρανομία, καθώς Ιταλοί και Γερμανοί παρακολουθούν με ενδιαφέρον. 

Το ΕΑΜ, στις κινήσεις αυτές απαντά με ακόμα μεγαλύτερο άνοιγμα στις μάζες. Πολλαπλασιάζονται οι οργανωμένη και σχεδιασμένη στρατολογία με σύνθημα: “Εκτός από τους προδότες και τους υπόπτους, όλοι οι άλλοι έχουν θέση στις ΕΑΜικές οργανώσεις”. Η ανταπόκριση του κόσμου, ειδικά στο νομό Λασηθίου είναι μεγάλη. Καθώς, ο δωσιλογισμός σηκώνει κεφάλι σε όλη την Κρήτη, το ΕΑΜ λαμβάνει κεντρική απόφαση για την οργάνωση μαχητικών ομάδων. Οι ομάδες αυτές δρουν ξεχωριστά από τον ΕΛΑΣ, οργανώνονται σε πενταμελείς και μετέπειτα δεκαμελείς ομάδες και υπάγονται απευθείας στις Νομαρχιακές Επιτροπές του ΕΑΜ κάθε νομού. Στη δράση τους μοιάζουν με την ΟΠΛΑ, όμως το Φεβρουάριο του 1944 θα εξελιχθούν στον εφεδρικό ΕΛΑΣ. Πρώτη τέτοια ομάδα βγαίνει, στο βουνό Μεραμπέλλο. 

Η διάλυση της οργάνωσης των αγγλικών ασρμάτων στη Σητεία

Η επαρχεία Σητείας βρίσκεται στο πιο μακρινό ανατολικό άκρο του νησιού, απομονωμένη με μια οροσειρά που σαν τείχος τη χωρίζει από τον υπόλοιπο νομό και την υπόλοιπη Κρήτη. Η επαρχεία μοιάζει με νησί που όλες οι επικοινωνίες του γίνονταν από τη θάλασσα, με καΐκια. Μέσω θαλάσσης επικοινωνούσε με τη Ρόδο, το Ηράκλειο και την Αθήνα. Στο λιμάνι της Σητείας, η παρουσία των Ιταλών κατακτητών ήταν από την αρχή λιγότερο έντονη από ότι στις άλλες επαρχίες και επί Γερμανών ακόμα μικρότερη. Εδώ, οι Άγγλοι πράκτορες βρήκαν ένα ιδανικό σημείο για να οργανώσουν βάση ασυρμάτων. Σε αυτή βοήθησαν και διάφοροι τοπικοί παράγοντες, ορισμένοι από τους οποίους πληρώθηκαν από τους Άγγλους με χρυσές λίρες. Αρχικά, στη Σητεία δημιουργήθηκε ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος Σητείας (ΣΣΣ) και η Πατριωτική Οργάνωση Σητείας (ΠΟΣ), οι οποίες σύντομα συρρικνώθηκαν και πολλά μέλη τους προσχώρησαν στο ΕΑΜ. Ο ασύρματος των Άγγλων βρισκόταν στη Μονή Τοπλού και η τοπική ομάδα Άγγλων είχε ως επικεφαλής της τον ταγματάρχη Χιουζ Σμιθ, που στην πραγματικότητα ήταν ο Μακ Ντίλον. Κοντά του και κοντά στις ασθενικές οργανώσεις βρίσκονταν οι λοχαγοί Χάουερ Στάνλεϋ και Άρθρουρ Χάρλεϋ. Όλοι τους κυκλοφορούσαν σαν απλοί Κρήτες με κρουσάτα μαντίλια στο κεφάλι και μιλούσαν άπταιστα τα ελληνικά, με κρητική διάλεκτο. 

Ωστόσο, στις αρχές του 1944 με αφορμή την εξαφάνιση ενός Γερμανού αξιωματικού στη Σητεία, οι κατοχικές δυνάμεις θα διενεργήσουν εκκαθαριστική επιχείρηση. Με πληροφορίες που πήραν από έναν Αρμένιο καλόγερο της Μονής Τοπλού προχώρησαν σε μαζικές συλλήψεις και διέλυσαν το δίκτυο των Άγγλων, οι οποίοι έμειναν μόνοι τους στα ορεινά της Σητείας. Από την άλλη πλευρά, οι ΕΑΜικές οργανώσεις δέχθηκαν και αυτές σοβαρό πλήγμα στη Σητεία, χωρίς όμως να διαλυθούν. Μετά από ανακρίσεις και βασανιστήρια στον Άγιο Νικόλαο, τα Χανιά και τη Νεάπολη, οι συλληφθέντες δικάστηκαν στο στρατοδικείο Χανίων. Μάρτυρας κατηγορίες εμφανίστηκε ο ιερομόναχος Ερμόλαος. Στη δίκη καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν οι 

Τερψιχόρη Χρυσουλάκη-Βλάχου

Γεννάδιος Συλλιγνάκης – ηγούμενος και μέλος του ΕΑΜ

Καλλίνικος Παπαθανασάκης

Ευμένιος Σταματάκης

Ελένη Μαρκετάκη.

Ο φαρμακοποιός της Σητείας και μέλος του ΕΑΜ Σήφης Σακαδάκης σκοτώθηκε πριν δικαστεί και το σώμα του βρέθηκα κακοποιημένο στη θέση “Μπούφος” του χωριού Σίσι. Ο πράκτορας των Άγγλων Γιάννης Ιωαννίδης σκοτώθηκε από τους Γερμανούς στην προσπάθειά του να διαφύγει στη Μέση Ανατολή στα παράλια της Σητείας. Σε βαριές ποινές φυλάκισης καταδικάστηκαν οι Κοκκινάκης, Θαλασσινός και Μάντακας, όπως και οι αδελφές Μαρκετάκη, οι αδελφές Ελευθεράκη, Κακουράκη και Φραντζέσκου. Ελάχιστοι αθωώθηκαν.

Ο προδότης Ερμόλαος καταδικάστηκε από όλες τις οργανώσεις της Κρήτης σε θάνατο, όμως πριν προλάβουν να τον πιάσουν και να τον εκτελέσουν, πέρασε από δικαστήριο δωσιλόγων και το μεταδεκεμβριανό αστικό κράτος, τον αθώωσε. 

Στη Σητεία, οι Άγγλοι πράκτορες έμεναν πια μόνοι τους, με μοναδική οργάνωση που ακόμα λειτουργούσε, αυτή του τοπικού ΕΑΜ. Σύντομα οργάνωσαν τις επαφές μαζί της, όμως η συνεργασία μεταξύ τους υπήρξε μόνο τυπική, καθώς η επιφυλακτικότητα για τη δράση των Άγγλων στην Ελλάδα είχε ήδη καλλιεργηθεί στις τάξεις του ΕΑΜ. 

Πηγή: Μιχάλης Κοκολάκης, Ανατολική Κρήτη- Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, Γνώσεις, Αθήνα 1980.

Η εξάπλωση του κινήματος στο νομό Λασηθίου - 1942-1943

H μεγάλη σύσκεψη της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ Λασηθίου

Η δεύτερη και μεγαλύτερη σύσκεψη της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ Λασηθίου έλαβε χώρα στις αρχές του Φλεβάρη του 1943, στον Άγιο Νικόλαο. Η σύσκεψη οργανώθηκε με μεγάλη μυστικότητα στο σπίτι του Βαγγέλη Ψαρρού και σε αυτή, έλαβαν μέρος τα εξής στελέχη:

Από την Ιεράπετρα: Παύλος Θεοδωράκης και Μανόλης Κατσανεβάκης

Από τη Σητεία: Κελόβουλος Τσακαλάκης

Από τη Νεάπολη: Μανόλης Καλλιατάκης και Μιχάλης Κοκολάκης

Από τον Άγιο Νικόλαο: Σωκράτης Διαμαντόπουλος, Νίκος Συμβουλάκης, Μανόλης Κατσούλης και Αθηνά Δεσποτάκη

Εισηγητής της σύσκεψης υπήρξε ο Αντώνης Δουραχαλής, ο γνωστός “Λευτέρης” της Κρήτης. Η σύσκεψη ξεκίνησε με κριτική και αυτοκριτική και λήφθηκαν αποφάσεις για την περαιτέρω ανάπτυξη και μαζικοποίηση του αγώνα και των οργανώσεων του ΕΑΜ. Μια τέτοια σύσκεψη παράνομων και καταδιωκόμενων αγωνιστών, ακριβώς κάτω από τη μύτη των αρχών κατοχής, στον Άγιο Νικόλαο, όπου εδράζονταν πάνω από 1000 Ιταλοί ήταν πραγματικά άθλος και αποδεικνύει την ποιότητα δράσης των οργανώσεων του ΚΚΕ στο νομό. Η μετακίνηση των συμμετεχόντων απαιτούσε τότε ειδική άδεια των αρχών κατοχής και ήταν δύσκολη και επικίνδυνη. Σε αυτό σπουδαία βοήθεια προσέφερε ο λαός όλων των χωριών και πόλεων του Λασηθίου που προστάτευσε και βοήθησε τα μετακινούμενα στελέχη του ΚΚΕ, αλλά και τα απλά κομματικά μέλη του νομού που έλαβαν και εφάρμοσαν υψηλά μέτρα επαγρύπνησης.

Η εξάπλωση των οργανώσεων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ

Με γνώμονα την παραπάνω πολιτική απόφαση του ΚΚΕ και ανάλογη απόφαση του ΕΑΜ Λασηθίου, η άνοιξη του 1943 σηματοδοτεί την εξάπλωση και μεγέθυνση των κομματικών οργανώσεων του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Ιδιαίτερη βάση δίνεται στην ενίσχυση και την οργανωτική εξάπλωση και του ΕΛΑΣ, που ως τότε στο νομό μετρά αρκετούς μαχητές. Έτσι, το καλοκαίρι του 1943 συγκροτείται με βάση την ορεινή περιοχή των Χανίων το αρχηγείο του ΕΛΑΣ Κρήτης, με επικεφαλής το στρατηγό Μάντακα. Ως το τέλος του 1943, θα συγκροτηθεί η 5η Μεραρχία του ΕΛΑΣ, με επικεφαλής της το στρατηγό Γρηγόρη Κοντεκάκη. 

Στο Ρέθυμνο, επικεφαλής του ΕΛΑΣ τοποθετείται ο καπετάνιος Λεμονιάς και στο επιτελείο του τοποθετούνται οι Τρουλινός και Στρατής Βελουδάκης. Στο νομό Ηρακλείου επικεφαλής του ΕΛΑΣ τοποθετείται ο Γιάννης Ποδιάς, με τους Παντραμάνη, Γιώργο Σμπώκο και άλλους, να συγκροτούν το επιτελείο του. Στο νομό Λασηθίου επικεφαλής του ΕΛΑΣ ορίζεται ο Νίκος Σαμαρείτης και πολιτικός και στρατιωτικός υπεύθυνος ο στρατιωτικός γιατρός Γιώργης Παπαμάστορας, με το ψευδώνυμο “Γερουλάνος”. Βάση εξόρμησης του ΕΛΑΣ Λασηθίου αποτελεί η ορεινή περιοχή της Δίκτης και ειδικά η επαρχεία της Βιάννου. Η δημιουργία του ΕΛΑΣ Κρήτης ξεσηκώνει τις έντονες αντιδράσεις των Άγγλων πρακτόρων που σπάνε την ενότητα που υπήρχε από την αρχή σε όλα τα αντάρτικα τμήματα του νησιού. Από εδώ ξεκινά η επίσημη διάσπαση της Εθνικής Οργάνωσης Κρήτης (ΕΟΚ) με τον ΕΛΑΣ.

Τα λασηθιώτικα βουνά αποτελούν πάντα τον πιο ασφαλή τόπο για τους καταδιωκόμενους αγωνιστές και του νομού Ηρακλείου από τη δολοφονική μανία των ναζί κατακτητών, των προδοτών και των δωσιλόγων του Σούμπερτ. Στα χωριά γύρω από τις ρίζες των βουνών του Λασηθίου οι οργανώσεις του ΕΑΜ, του ΚΚΕ και της ΕΠΟΝ αγκαλιάζουν σχεδόν το σύνολο των κατοίκων. Στις Μάλες έδρα του ΕΑΜ είναι το σπίτι του γιατρού Χουρδάκη, τα χωριά Χριστός, Παρσάς, Καλαμαύκα, Ανατολή και Κρούστας είναι σύσσωμα οργανωμένα στο ΕΑΜ και το ΚΚΕ, με επικεφαλής την οικογένεια Ρουκουνάκη. Το χωριό Καμινάκι συσπειρωμένο στο ΕΑΜ, με πρωτοπόρα την Ελευθερία Σκυβαλάκη. Ο Ζαχαρίας Κυριακάκης οργανώνει μαζικά το χωριό Μαρμακέτο. Στο Λασήθι, πρωτοστατούν οι οικογένειες Χρυσού και Φαρσάρη. Στο Βραχάσι, ο κομμουνιστής Μιχάλης Κοσμαδάκης. Όλοι αυτοί οι τόποι συνθέτουν μια ελεύθερη ζώνης σταθερής επικοινωνίας και εφοδιασμού του Λασηθιώτικου ΕΛΑΣ, που λημεριάζει στο Σελεκάνο, τη Λάπαθο, το Καθαρό και το Λάζαρο.

Παράλληλα, στις αρχές του καλοκαιριού του 1943 ξεπερνιέται και η πολιτική αντίθεση του ΕΑΜ Λασηθίου με τον ΕΛΑΣ του νομού. Παράγοντες του ΕΑΜ, καθώς στο νομό οι κατακτητές δεν έχουν προβεί σε εκτενή δολοφονικά πογκρόμ και αυθαιρεσίες, είναι αντίθετοι με την ανάπτυξη μαζικού αντάρτικου. Στην επίλυση αυτού του προβλήματος πρωτοστατεί ο Ρούσσος Κούνδουρος και ο Νίκος Σαμαρείτης. Ο ηγέτης του τοπικού ΕΛΑΣ Νίκος Σαμαρείτης, επικεφαλής των καταδιωκόμενων του ΕΛΑΣ, θα μεταβεί με μεγάλο κίνδυνο στη Νεάπολη, όπου θα συναντηθεί με σειρά στελεχών και εκπροσώπων του ΕΑΜ, προερχομένων κυρίως από τα μεσαία στρώματα και τον προπολεμικό πολιτικό χώρο των Φιλελευθέρων. Ολοκληρωμένος κομμουνιστής, ιδεολογικά καταρτισμένος, ήρεμος, ευέλικτος και διορατικός, ο Σαμαρείτης θα διαλύσει κάθε ιδεολόγημα και θα αναδείξει την αναγκαιότητα για μαζικό εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα στο νομό. Πρώτος πείθεται ο Ρούσσος Κόυνδουρος, του οποίου το πολιτικό και κοινωνικό έρεισμα είναι μεγάλο σε όλο το νομό. Ο ίδιος θα αναλάβει την οργάνωση των συναντήσεων του Σαμαρείτη και με άλλα στελέχη του ΕΑΜ, όπως οι αξιωματικοί Μυλωνάκης και Πιτυκάκης. Όλοι αναμένουν να συναντήσουν κάποιον αστοιχείωτο παλληκαρά, όμως ο Σαμαρείτης θα τους διαψεύσει. Συναντούν έναν καθόλα ενημερωμένο και οξυδερκή αξιωματικό στρατού.

Έτσι, εξασφαλίζεται για μια ακόμα φορά η ενότητα του λαού, στο νομό Λασηθίου και επιτυγχάνεται η μαζικοποίηση των οργανώσεων του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ.

Πηγή: Μιχάλης Κοκολάκης, Ανατολική Κρήτη- Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, Γνώσεις, Αθήνα 1980.

Οι πρώτες προσπάθειες οργάνωσης του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στο νομό Λασηθίου - 1941-1942

Στην σειρά άρθρων μας που θα ακολουθήσουν στο προσεχές διάστημα, θα ασχοληθούμε με τη σταδιακή οργάνωση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην περιοχή της ανατολικής Κρήτης, στην περίοδο 1941-1944 και θα περιγράψουμε συνοπτικά τα βήματα που ακολουθήθηκαν για τη σύσταση και το άνδρωμα του εθνικοαπελευθερωτικού και ταξικού κινήματος.

Η πρώτη ανασυγκρότηση των οργανώσεων του ΚΚΕ και η σύσταση των πρώτων οργανώσεων του ΕΑΜ

Την άνοιξη του 1942, το στέλεχος του ΚΚΕ Αντώνης Δουραχαλής καταφθάνει στην κατοχική Κρήτη με το ψευδώνυμο “Λευτέρης”. Ο Δουραχαλής ήταν εξόριστος στη Γαύδο και είχε δραπετεύσει μαζί με άλλους συντρόφους του, μετά την κατάρρευση της Κρήτης. Το γραφείο περιοχής Κρήτης του ΚΚΕ του είχε δώσει την εντολή να οργανώσει και να ανασυγκροτήσει τις κομματικές οργανώσεις στο νομό Λασηθίου. Ο Λευτέρης ήταν εργάτης από την Καλαμάτα Μεσσηνίας, παλαίμαχος κομμουνιστής, που είχε συλληφθεί από τη Δικτατορία του Μεταξά, το 1937 και είχε εκτοπιστεί στη Γαύδο.

Ο Αντώνης Δουραχαλής διέθετε αξιόλογη οργανωτική πείρα. Αεικίνητος, πολιτικά καταρτισμένος, σκληραγωγημένος στην παρανομία και τους αγώνες, διέθετε απεριόριστη εμπιστοσύνη στο Κόμμα και για τη νεολαία του νομού αποτελούσε ενσάρκωση του πραγματικού, ολοκληρωμένου κομμουνιστή. 

Ξεκινώντας από τη Βιάννο, όπου ανασυγκρότησε την κομματική οργάνωση του ΚΚΕ, ο Δουραχαλής έφυγε πεζοπορώντας, παράνομος και εφοδιασμένος με μια πλαστή ταυτότητα έφτασε μερικές ημέρες μετά στην Ιεράπετρα. Στην Ιεράπετρα, το ΚΚΕ διέθετε ήδη από το 1941 μια σημαντική κομματική οργάνωση, την οποία ο Δουραχαλής θα αναμορφώσει σε κομματική επιτροπή, τοποθετώντας επικεφαλής τους: Παύλο Θεοδωράκη τραπεζικό υπάλληλο, Μανόλη Κατσανεβάκη φοιτητή, Μαρία Λιουδάκι δασκάλα, Μανόλη Κατσανεβάκη έμπορο και Γιώργη Χριστοφιδάκη, εργάτη.

Παράλληλα, ο Δουραχαλής είχε μαζί του συστατικά σημειώματα που είχαν συνταχθεί το 1935 και κατέγραφαν τους δημοκράτες και προοδευτικούς πολίτες της Ιεράπετρας που βρίσκονταν κοντά στην ιδεολογία του Κόμματος και θα μπορούσαν είτε να οργανωθούν, είτε να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στον απελευθερωτικό αγώνα. Στην πραγματικότητα, τα σημειώματα αυτά είχε συντάξει ο Ναπολέων Σουκατζίδης που εργαζόταν προπολεμικά ως λογιστής στο εργοστάσιο “Μίνως” και υπήρξε στέλεχος του τοπικού Εργατικού Κέντρου. Από τα πρόσωπα αυτών των συστατικών σημειωμάτων θα δημιουργηθεί αργότερα ο πρώτος πυρήνας του ΕΑΜ Ιεράπετρας.

Επόμενος σταθμός του Δουραχαλή υπήρξε ο Άγιος Νικόλαος. Αποφεύγοντας τους αμαξιτούς δρόμους, ο Λευτέρης θα φτάσει εκεί με τα πόδια, μετά από ημέρες. Στην πόλη συναντιέται με παλιά κομματικά μέλη, που είχαν οργανωθεί προπολεμικά από τον κομμουνιστή Βαγγέλη Κτιστάκη. Ο Δουραχαλής θα συστήσει και εδώ κομματική επιτροπή με επικεφαλής το Σωκράτη Διαμαντόπουλο και το Νίκο Συμβουλάκη. Ο Δουραχαλής θα συναντηθεί επίσης με τους Γιάννη Κουτάντο, Γιάννη Ρουκουνάκη, Μανόλη Κατσούλη και Αθηνά Δεσποτάκη, όλοι παλιά μέλη του ΚΚΕ και θα τους αναθέσει διάφορα καθήκοντα και ευθύνες.

Το Μάρτιο του 1942, ο Δουραχαλής θα φτάσει, ξανά με τα πόδια στη Νεάπολη, όπου θα συγκροτήσει την εκεί κομματική επιτροπή, με επικεφαλής το Μανόλη Καλλιατάκη δικηγόρο, το Μιχάλη Κοσμαδάκη και τον υπάλληλο Κλέαρχο Ρυακιωτάκη. Στη Νεάπολη, ο Μιλτιάδης Πορφυρογένης έχει ήδη συστήσει την τοπική επιτροπή του ΕΑΜ, αλλά και την οργάνωση νέων της ΟΚΝΕ.

Στα τέλη Μαρτίου του 1942, μέριμνα των κομματικών οργανώσεων του νομού, ξεκινούν να φθάνουν και τα πρώτα κομματικά έντυπα από την Αθήνα. Στο νομό Λασηθίου φθάνουν οι αποφάσεις της 7ης, 8ης και 9ης Ολομέλειας και προκαλούν ενθουσιασμό. Παράλληλα, οι οργανώσεις του ΕΑΜ ξεκινούν να εδραιώνονται. Χάρη στο Δουραχαλή εξασφαλίζεται σταθερή σύνδεση και δέσιμο ανάμεσα στις οργανώσεις του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στην Ιεράπετρα, τον Άγιο Νικόλαο και όλα τα χωριά έως τη Νεάπολη. Αναλαμβάνοντας ο ίδιος τη θέση του γραμματέα της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ στο νομό, ο Δουραχαλής θα αναλάβει τη συγκρότηση νομαρχιακού οργάνου του ΚΚΕ με επικεφαλής τους Σωκράτη Διαμαντόπουλο, Νίκο Συμβουλάκη, Γιάννη Ρουκουνάκη, Μανόλη Κατσούλη, Μανόλη Καλλιατάκη και Παύλο Θεοδωράκη.

Η πρώτη παράνομη συνεδρίαση του γραφείου της ΠΕ του ΚΚΕ Λασηθίου έγινε με μεγάλη μυστικότητα στο δικηγορικό γραφείο του Μανόλη Καλλιατάκη στη Νεάπολη. Η συγκέντρωση τόσων ανθρώπων στον ίδιο χώρο δικαιολογήθηκε στις κατοχικές αρχές από το γεγονός ότι η Νεάπολη ήταν τότε έδρα των δικαστικών αρχών του νομού. Στη συνεδρίαση τίθενται τα καθήκοντα της στρατολογίας νέων μελών και του αγώνα με συνθήματα: “Ψωμί-Ζωή-Λευτεριά-Λαοκρατία” και “Δώστε άσυλο σε κάθε καταδιωκόμενο από τον κατακτητή”. Το τελευταίο αφορά στους δεκάδες καταδιωκόμενους ενόπλους Κρήτες, που είχαν καταφύγει στα βουνά του νομού, μετά τη Μάχη της Κρήτης και έμπαινε έντονο το ζήτημα της διάσωσης, στρατολόγησης και υποστήριξής τους.

Τις ημέρες εκείνες δημιουργείται στο νομό Λασηθίου και ο πρόδρομος της Εθνικής Αλληλεγγύης, με το νόμιμο τίτλο “Εθνική Οργάνωση Χριστιανικής Αλληλεγγύης” - ΕΟΧΑ. Η ΕΟΧΑ θα αναλάβει την τοποθέτηση δοχείων λαδιού σε κάθε λιοτρίβι για τους καταδιωκόμενους αγωνιστές, ενώ θα συλλέξει ανάλογη βοήθεια για τους κρατούμενους του ναζιστικού στρατοπέδου στην Κρουσταλλένια και στις φυλακές. Η ανταπόκριση του λαού είναι μεγάλη. Επικεφαλής της οργάνωσης ΕΟΧΑ υπήρξε αρχικά ο Ρούσσος Κούνδουρος και μετέπειτα η Μαρία Πιτυκάκη, η Ελένη Λιουδάκη, η Κατίνα Δημητρίου, η Μαρίκα Μαγκώνη. Σταδιακά, η οργάνωση απλώθηκε σε όλες τις γυναίκες του νομού και αποκτά σημαντικό έρεισμα στο λαό.

Την Πρωτομαγιά του 1942 οργανώνεται η πρώτη μαζική εκδήλωση, με την υπόδειξη του Μιλτιάδη Πορφυρογένη, στη θέση Βιγλί της Νεάπολης. Πήραν μέρος 20-30 άτομα και ο γραμματέας, δικηγόρος Καλλιατάκης. Για πρώτη φορά τραγουδήθηκε το πρωτομαγιάτικο τραγούδι της εργατιάς: "Πρωτομαγιά, νέα ζωή, όλος ο κόσμος τη γιορτάζει, έτσι και η ιδέα η τρανή, όλον τον κόσμο αγκαλιάζει".

Στα τέλη του καλοκαιριού του 1942, ο Λευτέρης έρχεται ξανά στη Νεάπολη από τον Άγιο Νικόλαο και θέτει το ζήτημα της έκδοσης κομματικής εφημερίδας με το όνομα "Μάχη". Σχέδιο είναι η εφημερίδα να εκδίδεται σε τουλάχιστον 100 αντίτυπα. Η ΕΑΜική εφημερίδα "Εμπρός" έχει ήδη ξεκινήσει να εκδίδεται γραμμένη με καρμπόν, στο χέρι. Εκδιδόταν από τον καλλιγράφο Γιώργο Τσαμπαρλάκη στο παράσπιτο του Γιάννη Παυλάκη. Όμως για την εφημερίδα που το Κόμμα χρειάζεται απαιτείται γραφομηχανή και πολύγραφος. Το πρόβλημα αναλαμβάνει να λύσει ο χημικός Γιώργος Τσαμπαρλάκης. Σε πλαίσιο από ξύλο, γύρω από μια ξύλινο πλάκα χυνόταν ζωική πηκτή. Οι σελίδες που γράφονταν με χημική μελάνη αποτυπώνονταν εκεί και μπορούσες έτσι να τυπώσεις μέχρι και 60 φύλλα. Το μειονέκτημα της μεθόδου αυτής βρισκόταν στο ότι η εφημερίδα έπρεπε αρχικά να γραφεί με το χέρι, γιατί δεν υπήρχε γραφομηχανή, για αυτό κανένα φύλλο της δεν έπρεπε να πέσει στα χέρια του κατακτητή ή των συνεργατών του.

Αργότερα, θα οργανωθεί ένας υποτυπώδης τεχνικός μηχανισμός με 2-3 ποδήλατα παλιά, που ανέλαβε να τα συντηρεί ο Μανόλης Φρουδάς, μόνιμος σύνδεσμος με το ΚΚΕ. Η "Μάχη" ξεκίνησε έτσι να εκδίδεται 2 φορές το μήνα έως το 1944 και την Απελευθέρωση. Το μελάνι και το χαρτί κλέβονταν από το ιταλικό τυπογραφείο, από κομμουνιστές τυπογράφους που δούλευαν εκεί.

Άλλο σημαντικό οργανωτικό ζήτημα υπήρξε αυτό των συνδέσμων των ΕΑΜικών και κομματικών οργανώσεων από περιοχή σε περιοχή. Δεκάδες άνδρες και γυναίκες αγωνίστηκαν σε αυτό το δύσκολο και επικίνδυνο πόστο διανύοντας καθημερινά δεκάδες χιλιόμετρα. Οι δρόμοι που ακολουθούσαν οι σύνδεσμοι για τις εμπιστευτικές δουλειές ήταν τα μονοπάτια, μέσω των οποίων απόφευγαν τους σταθμούς ελέγχου και τα μπλόκα. Από τη Νεάπολη για το Ηράκλειο περνούσαν από τη θέση Μπαλωθιές, δεξιά του βουνού Καλαρύτη, για να αποφεύγουν το φυλάκιο του Αη-Γιώργη του Σελινάρη ή από τον Αη-Γιώργη το Βραχασιώτη και μετά στη διαδρομή Κράσι, Πεδιάδα, Ηράκλειο. Για την Ιεράπετρα, οι διαδρομές περνούσαν διαμέσου των χωριών Κρούστα, Πρίνα και Μεσελέροι.

Σε ότι αφορά τις ομάδες των ενόπλων καταδιωκόμενων που είχαν καταφύγει στα βουνά μετά τη Μάχη της Κρήτης, ανάμεσά τους υπήρξαν αρκετοί κομμουνιστές οι οποίοι ήρθαν σύντομα σε επαφή με τις οργανώσεις του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Αυτοί ήταν οι Νίκος και Μιχάλης Σαμαρείτης, ο Γιάννης Ποδιάς, ο Δημήτρης Παππάς ή Παπαράφτης, ο Βασίλης Πλαγιωτάκης και τα αδέλφια Ξυλούρη. Αρχικά βρέθηκαν σε κοινή συνεννόηση με άλλους ενόπλους όπως οι Μπαντουβάδες, ο Παντραμάνης και ο Πετρακογιώργης και δρούσαν με ενιαίο τρόπο. Την τροφοδοσία και την ενημέρωσή τους είχαν αναλάβει οι οργανώσεις του ΕΑΜ. Παράλληλα, οι ένοπλοι αυτοί απέκτησαν επαφές με τους Άγγλους πράκτορες που βρίσκονταν σε κρυφές βάσεις ασυρμάτων στα ορεινά της Κρήτης και είχαν αποδεχθεί όλοι τον αγώνα για απελευθέρωση, την απόκρουση της επιστροφής του βασιλιά και των καθεστωτικών παραγόντων της 4ης Αυγούστου. Πρακτικά αποδέχονταν το πρόγραμμα του ΕΑΜ, καθώς ο διχασμός που αργότερα προκάλεσαν οι Άγγλοι δεν είχε ακόμη ξεκινήσει.

Πηγή: Μιχάλης Κοκολάκης, Ανατολική Κρήτη- Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, Γνώσεις, Αθήνα 1980.

Μορφές του λαϊκού κινήματος της Κρήτης - Μέρος 4ο

Στρατής Περγαλίδης

Γεννήθηκε το 1909 στην Κρήτη και είχε νυμφευθεί την ξαδέρφη του ήρωα κομμουνιστή Ναπολέοντα Σουκατζίδη. Δραστηριοποιήθηκε στους συνδικαλιστικούς εργατικούς αγώνες της Κρήτης, το 1935-1936 και υπήρξε μέλος του ΚΚΕ. Με την επιβολή της Κατοχής, ο Στρατής Περγαλίδης βρισκόταν στη συνδικαλιστική δράση του Εργατικού Κέντρου του Ηρακλείου, την οποία αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το 1942 και να διαφύγει κρυφά, με τη γυναίκα του, προς τη Μίλατο Μεραμπέλλου. 

Θα εγκατασταθεί τελικά στη Νεάπολη όπου θα αναλάβει ξανά δράση στο ΕΑΜ. Το 1944, με την Απελευθέρωση του Ηρακλείου, εκλέγεται ξανά στη θέση του προέδρου του Εργατικού Κέντρου με τους συνδυασμούς του Εργατικού ΕΑΜ. Στις 11 Ιούνη του 1947 θα συλληφθεί χωρίς καμιά κατηγορία από την Ασφάλεια Ηρακλείου, μαζί με το γενικό γραμματέα του Εργατικού Κέντρου Ανδρέα Σταυρουλάκη. Κατά τα φρικτά βασανιστήρια στα οποία υποβάλλονται, ο Σταυρουλάκης θα αποκαλύψει πρόσωπα και καταστάσεις που αφορούσαν το ΕΑΜ και το συνδικαλιστικό κίνημα της περιοχής, όμως ο Περγαλίδης θα κρατήσει γενναία και αποφασιστική στάση.

Λίγες ώρες μετά τη σύλληψη των δύο, το ΕΑΜ, το ΚΚΕ και το Εργατικό Κέντρο Ηρακλείου οργανώνουν μια τεράστια διαδήλωση διαμαρτυρίας για τις παράνομες συλλήψεις. Στη συγκέντρωση διαμαρτυρίας, έξω από τα γραφεία της νομαρχίας Ηρακλείου, η Αστυνομία πυροβολεί το συγκεντρωμένο λαό, χωρίς καμιά πρόκληση και σκοτώνονται οι αδερφοί Χρήστος και Κώστας Χατζηγιώργης.

Τρεις ημέρες μετά τη σύλληψή του, στις 14/06/1947, το σώμα του Στρατή Περγαλίδη, κυριολεκτικά πολτοποιημένοι από τα βασανιστήρια παραδίδεται στην οικογένειά του προς ταφή. Η Ασφάλεια τους απαγορεύει επίσημη κηδεία. Το αστικό κράτος φοβόταν τον Στρατή Περγαλίδη, ακόμα και νεκρό.

Ρούσσος Κούνδουρος

Ο Ρούσσος Κούνδουρος γεννήθηκε στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης το 1891, από γονείς Σφακιανούς που είχαν καταφύγει εκεί. Δικηγόρος μετέπειτα, θα εγκατασταθεί στη Νεάπολη, όπου θα ασκήσει το επάγγελμά του και θα δημιουργήσει οικογένεια. Το 1935 φυλακίζεται ως κινηματίας μαζί με άλλους προοδευτικούς πολίτες και κομμουνιστές της εποχής. 

Μετά από πολύμηνη φυλάκιση θα αθωωθεί στο στρατοδικείο Χανίων. Αργότερα θα εκλεγεί βουλευτής με το κόμμα των Φιλελευθέρων. 

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, ο Ρούσσος Κούνδουρος θα αποτελέσει στέλεχος του ΕΑΜ της Κρήτης, αναλαμβάνοντας θέση στο ανώτατο καθοδηγητικό του όργανο. Συνεργάστηκε τίμια και ειλικρινά με το ΚΚΕ, χωρίς να υπάρξει ποτέ κομμουνιστής, καθώς το αναγνώριζε ως το πρωτοπόρο κόμμα του ΕΑΜ. Σε στενή συνεργασία βρέθηκε με το στέλεχος του ΚΚΕ Μιλτιάδη Πορφυρογένη, που τότε βρισκόταν στην Κρήτη με το ψευδώνυμο "Κομνηνός". Ο Ρούσσος Κούνδουρος, όχι μόνο βοήθησε τον Πορφυρογένη να κρυφτεί και να επιβιώσει, καθώς οι γερμανικές αρχές των κυνηγούσαν, αλλά και να οργανώσει και να εξαπλώσει το ΕΑΜ στο νομό Λασηθίου, χωρίς ποτέ να φοβηθεί ή να βρει πολιτικό εμπόδιο στην ιδεολογία του.

Ως στέλεχος του ΕΑΜ, ο Ρούσσος Κούνδουρος ανέπτυξε σημαντική και τακτική αρθρογραφία στον τύπο του ΕΑΜ. Χαρακτηριστικά, το πρώτο άρθρο της πρώτης εφημερίδας του ΕΑΜ Λασηθίου "Εθνικό Εγερτήριο" ήταν του Ρούσσου Κούνδουρου. Το όνομα της εφημερίδας το είχε εμπνευστεί ο ίδιος, καθώς και το σλόγκαν της που ήταν: "Σ' αυτή τη γη που πατείς, μια σπιθαμή αν σκάψεις, αίμα θα δεις ν' αναπηδά, κόκκαλα θα ξεθάψεις".

Αν επιχειρήσουμε να αναφέρουμε το καταλυτικό έργο που ο Ρούσσος Κούνδουρος διετέλεσε, ως στέλεχος του ΕΑΜ Λασηθίου θα ήταν αυτό της τεράστιας συμβολής του στην εθνική λαϊκή ενότητα, που υπήρξε και πρωταρχικός στόχος του ΕΑΜ. Συνεργάστηκε και τράβηξε στον αγώνα δεκάδες επιστήμονες, εργάτες, αγρότες, διανοούμενους, ακόμα και μέλη του αστικού κρατικού μηχανισμού του νομού Λασηθίου, δημιουργώντας ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό δίκτυο αντίστασης. Παράλληλα, δεν υπέκυψε ποτέ στους εκβιασμούς και τις πιέσεις των Άγγλων πρακτόρων και εκπροσώπων της βασιλικής κυβέρνησης του Καΐρου, που αφθονούσαν στην Κρήτη, και οι οποίοι τον πίεζαν να διασπάσει το ΕΑΜ και να ιδρύσει κάποια δεύτερη αντι-ΕΑΜική οργάνωση στο νομό.

Απέκρουσε σαν αληθινός πατριώτης και πολιτικός άνδρας μεγάλου αναστήματος δελεαστικές προτάσεις για υψηλά πολιτικά αξιώματα, για ασφαλή μετάβαση του στη Μέση Ανατολή με υποβρύχιο, για χρυσές λίρες κτλ. Απέκρουσε επίσης άπειρες συκοφαντίες για τους κομμουνιστές, παρά το γεγονός ότι, όπως προείπαμε δεν υπήρξε ποτέ ο ίδιος, μέλος του ΚΚΕ. Έμεινε ατρόμητος απέναντι σε έμμεσες και άμεσες απειλές για τη ζωή του και αυτής των μελών της οικογένειάς του. 

Ο Ρούσσος Κούνδουρος εκτελέστηκε από τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις, στις 29 Αυγούστου του 1944, λίγες μόνο ημέρες πριν την αποχώρηση των Γερμανών από το νομό. Πολλοί ερευνητές και πρωταγωνιστές των γεγονότων της εποχής υπαινίσσονται ότι η σύλληψή του προήλθε από πληροφορίες που Βρετανοί πράκτορες διέρρευσαν στις γερμανικές δυνάμεις κατοχής, καθώς είχαν συμφέρον από την εξόντωση ενός πολιτικού άνδρα του μεγέθους του Κούνδουρου.

Τα ξημερώματα της 04ης Αυγούστου του 1944, ο Ρούσσος Κούνδουρος συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς μέσα στο σπίτι του στη Νεάπολη, μαζί με το στέλεχος του ΕΑΜ Περικλή Χατζηανδρέου, μέλος της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Λασηθίου. Αμέσως οδηγήθηκε στα κρατητήρια της Γκεστάπο του Ηρακλείου. Εκεί θα παραμείνει για 10 ημέρες σε αυστηρή απομόνωση. Θα ακολουθήσουν εξαντλητικές ανακρίσεις, πιέσεις, απειλές και απάνθρωπα βασανιστήρια. Οι Γερμανοί του ζητούν να αποκαλύψει τους συνεργάτες του, όμως εκείνος αρνείται πεισματικά. 

Στις 18/08/1944 θα μεταφερθεί στις Κάτω Φυλακές Ηρακλείου, όπου θα του επιτραπεί για πρώτη φορά να επικοινωνήσει με την οικογένειά του. Τους ενημερώνει ότι τον κατηγορούν ως κομμουνιστή, οργανωτή των ανταρτών, κυρίως με μάρτυρες το δεσπότη Λασηθίου και άλλους πολιτικούς παράγοντες γύρω από αυτόν. Παρά τις κινητοποιήσεις φίλων, συντρόφων και συγγενών, προς το δεσπότη, για να ανακαλέσει τα όσα έχει πει στη γερμανική διοίκηση για τον Κούνδουρο, εκείνος μένει ανένδοτος και συνεχίζει τα από άμβωνος κηρύγματά του κατά των "ΕΑΜκομμουνιστών" και των αρχηγών τους, αφήνοντας φυσικά να εννοηθεί η ενοχή του Κούνδουρου.

Στις 27/09/1944, ο Ρούσσος Κούνδουρος θα μεταφερθεί στα Χανιά, στις φυλακές της Αγιάς, μαζί με άλλους 24 συντρόφους και συναγωνιστές του απελευθερωτικού αγώνα. 

Στις 29/09/1944, με το πρώτο πρωινό φως, ο Ρούσσος Κούνδουρος θα εκτελεστεί δεμένος πισθάγκωνα στο γνωστό πάσσαλο των εκτελέσεων της Αγιάς. Θα ακολουθήσουν οι 24 σύντροφοι και συναγωνιστές του.

Μορφές του λαϊκού κινήματος της Κρήτης - Μέρος 3ο

Στέλιος Παπαδομιχελάκης

Ο Στέλιος Παπαδομιχελάκης γεννήθηκε στο χωριό Μάραθος του Ηρακλείου το 1906. Από το 1926, οργανωμένος στο ΚΚΕ εργάστηκε για αυτό, κάτω από δύσκολες συνθήκες. Αλύγιστος πάλεψε τη μεγάλη πείνα της εξορίας του Αη- Στράτη κατά την περίοδο της Κατοχής και πρωτοπόρησε στον αγώνα για την εξεύρεση των όποιων ελάχιστων τροφίμων θα κρατούσαν στη ζωή τους συντρόφους του. Μετά την οργανωμένη απόδραση των πολιτικών εξορίστων του Αη- Στράτη, ο Στέλιος Παπαδομιχελάκης ανέλαβε τη θέση του γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής της Εθνικής Αλληλεγγύης, την οποία υπηρέτησε έως το Δεκέμβρη του 1944.

Την άνοιξη του 1945, μετά τη Συνθήκη της Βάρκιζας επέστρεψε στην Κρήτη μαζί με το στέλεχος του ΚΚΕ Μανόλη Σιγανό. Τοποθετήθηκε στη θέση του δεύτερου γραμματέα στο γραφείο της κομματικής περιοχής της Κρήτης και ανέλαβε παράλληλα γραμματέας της οργάνωσης του ΚΚΕ στην πόλη του Ηρακλείου, που με το λαό της είχε στενά συνδεθεί κατά τις ένδοξες μάχες της εργατικής τάξης, του 1935-1936. 

Η κατάσταση των οργανώσεων του ΚΚΕ στο νομό βελτιώθηκε σημαντικά με τη δουλειά του Στέλιου Παπαδομιχελάκη, καθώς διέθετε τεράστιες οργανωτικές ικανότητες και οξύτατο πολιτικό κριτήριο. ήξερε να εμπνέει στους συντρόφους και τους συνεργάτες του, να ακούει με προσοχή και να πείθει με επιχειρήματα. Υπήρξε άνθρωπος ακούραστος, θαρραλέος, με μεγάλη μόρφωση και αφοσίωση στην υπόθεση του σοσιαλισμού.

Το 1946, με απόφαση του Κόμματος πέρασε στο Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας (ΑΚΕ). Ανέλαβε όλη τη δραστηριότητα για τη δύσκολη ύπαιθρο της ανατολικής Κρήτης και πραγματικά σημειώθηκε σημαντική στροφή στην οργάνωση και την ανάπτυξη των αγροτικών αγώνων. 

Πιάστηκε το 1949, μαζί με τους τελευταίους κομμουνιστές και κλείστηκε στις φυλακές έως το 1963. Με την αποφυλάκισή του εργάστηκε στην προδικτατορική ΕΔΑ. Κατόρθωσε να μη συλληφθεί και παράνομος πάλεψε σε όλη τη διάρκεια της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών. Μετά τη Μεταπολίτευση εργάστηκε ξανά για το ΚΚΕ. Έφυγε από τη ζωή, στις 20 Απριλίου 1986.

Μανόλης Σιγανός

Ο Μανόλης Σιγανός γενήθηκε το 1903 στο χωριό Κριτσά Μεραμπέλλου της Κρήτης και σπούδασε γιατρός στην Αθήνα, όπου ήρθε σε επαφή με τους αγώνες του ταξικού κινήματος και έγινε μέλος του ΚΚΕ. Κατά την περίοδο της Μεταξική Δικτατορίας κρατήθηκε στην Ακροναυπλία, από την οποία δραπέτευσε στην περίοδο της Κατοχής και πέρασε στη δράση του ΚΚΕ και του ΕΛΑΣ Αθήνας. 

Στην Αθήνα θα συλληφθεί ξανά από τους Γερμανούς και θα κρατηθεί στο κολαστήριο της Γκεστάπο. Τα βασανιστήρια στα οποία υποβλήθηκε υπήρξαν τόσο άγρια, που οι δήμιοί του πίστεψαν ότι σύντομα θα πέθαινε και πετάχθηκε στο κελί του, όπου η φρούρησή του δεν ήταν αυστηρή. Όμως, ο Μανόλης Σιγανός άρχησε να συνέρχεται και δραπέτευσε για δεύτερη φορά. Για δεύτερη φορά θα ενταχθεί στο επιτελείο του ΕΛΑΣ της Αθήνας.

Μετά την Απελευθέρωση, ο Μανόλης Σιγανός επέστρεψε στην Κρήτη την άνοιξη του 1945 και αγωνίστηκε μέσα από τις γραμμές του ΚΚΕ, έως το 7ο Συνέδριο. Με την έναρξη του Εμφυλίου Πολέμου εντάχθηκε από τους πρώτους στο ΔΣΕ και του ανατέθηκε ξανά το πέρασμά του στην Κρήτη. Ξεκινώντας από τη Μουργκάνα το 1948, διέσχισε περπατώντας, παράνομα όλη την Ελλάδα και έφθασε τελικά στα λημέρια του ΔΣΕ Κρήτης, στα βουνά των Χανίων. Στο ΔΣΕ Κρήτης λειτούργησε ως πολιτικός επίτροπος και διέσχισε από άκρη σε άκρη ολόκληρο το νησί, σε διάφορες οργανωτικές και καθοδηγητικές αποστολές.

Πιάστηκε στο Ρέθυμνο το 1949 και υπέστη φρικτά βασανιστήρια. Μερικούς μήνες μετά μεταφέρθηκε στη φυλακή Ιτζαδίν. Καταδικάστηκε παμψηφεί σε θάνατο, αλλά η λαϊκή πάλη του λαού της Κρήτης και των πολιτικών κρατουμένων του Ιτζεδίν εμπόδισε την πραγματοποίηση της εκτέλεσής του. Στο Ιτζεδίν υπέστη βαριά εμφράγματα και υπέφερε από σακχαρώδη διαβήτη. Αποφυλακίστηκε στο διάστημα 1953-1955 για λόγους υγείας και αμέσως εντάχθηκε στους αγώνες του ταξικού κινήματος. Το 1955 συλλαμβάνεται ξανά και φυλακίζεται. Υπήρξε ο τελευταίος πολιτικός κρατούμενος που απολύθηκε, ύστερα από μεγάλη λαϊκή πίεση το 1965. 

Ο Μανόλης Σιγανός υπήρξε επιστήμονας που συνδύαζε αρμονικά τηνεπιστήμη και τη γνώση με το όπλο του αγώνα του λαού. Ατρόμητος, πάντα γελαστός και ψύχραιμος στις πιο δύσκολες στιγμές. Επί Χούντας των Συνταγματαρχών πέρασε στην παρανομία, πιάστηκε αλλά αφέθηκε ελέυθερος γιατί ήταν βαριά άρρωστος. 

Πέθανε σε ένα παγκάκι του Ζαππείου, το 1969, με ένα χάπι για την καρδιά στο χέρι του, το οποίο προφανώς δεν πρόλαβε να πάρει. 

Μορφές του λαϊκού κινήματος της Κρήτης - Μέρος 2ο

Νίκος Σαμαρείτης

Ο Νίκος Σαμαρείτης γεννήθηκε στα Σφακιά το 1914 και μαζί με την οικογένειά του, από μικρό παιδί εγκαταστάθηκε στο χωριό Άγιος Σύλλας. Η οικογένεια κατόρθωσε μέσα σε συνθήκες δύσκολες να αναπτύξει ένα αξιόλογο αγροτοκτηνοτροφικό νοικοκυριό. Ο Νίκος Σαμαρείτης πήρε μέρος, μαζί με τα αδέλφια του, στη Μάχη της Κρήτης ενάντια στους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές και για το λόγο αυτό καταδιώχτηκαν απηνώς από τις αρχές κατοχής. Έτσι, κατέφυγαν μαζικά στο βουνό.

Ο Νίκος Σαμαρείτης συνδέθηκε από την αρχή με την ομάδα των καταδιωκόμενων αγωνιστών που είχαν λάβει μέρος στη Μάχη της Κρήτης και ήταν μέλη και οπαδοί του ΚΚΕ και φρόντισε για τον εφοδιασμό τους από το σπίτι της οικογένειάς του. Εκείνη την περίοδο θα οργανωθεί και στο ΚΚΕ. Μαζί αγωνίστηκαν για την ίδρυση του ΕΑΜ και φρόντισαν να μαζέψουν τους σκόρπιους καταζητούμενους για να συγκροτήσουν την πρώτη ένοπλη ομάδα ανταρτών του ΕΛΑΣ Κρήτης. Οι Σαμαρείτηδες ήταν από τους πιο άξιους αγωνιστές και ίσως η καλύτερα κατατοπισμένοι καπετάνιοι του ΕΛΑΣ. Πήραν μέρος σε όλες τις μάχες και τα σαμποτάζ που έγιναν γύρω από τα λασηθιώτικα βουνά στην ανατολική Κρήτη.

Το χειμώνα του 1943, ο Νίκος Σαμαρείτης αρρώστησε βαριά από ξηρά πλευρίτιδα και έμεινε άρρωστος για πολλές ημέρες στα μιτάτα του Καθαρού, ώσπου τελικά ανάρρωσε. Αναρρώνοντας θα αναλάβει ξανά τον αγώνα. Πρωτοστάτησε στη συγκρότηση και στελέχωση όλων των ομάδων του ΕΛΑΣ του ορεινού όγκου των λασηθιώτικων βουνών και η συμβολή του αυτή, αλλά και οι αγώνες του τραγουδήθηκαν από τον κρητικό λαό:

Ψηλορείτης και Μαδάρες, λασηθιώτικα βουνά

σεις γενήκατε λημέρια Σαμαρείτη και Ποδιά

Οι καπετάνιοι του ΕΛΑΣ Σαμαρείτης και Ποδιάς ανέπτυξαν σταδιακά μια σχεδόν αδερφική σχέση. Αργότερα, η αδελφή του Σαμαρείτη θα παντρευτεί το Γιάννη Ποδιά.

Το 1946, ο Σαμαρείτης θα τοποθετηθεί στο υπεύθυνο πόστο της επιτροπής του ΚΚΕ που συντόνιζε και οργάνωνε την έξοδο στο βουνό των καταδιωκόμενων αγωνιστών του Ηρακλείου. Καταδιωκόμενος και ο ίδιος κοιμόταν από γιάφκα σε γιάφκα και δρούσε καθημερινά κάτω από απίστευτα δύσκολες συνθήκες. 

Ο Νίκος Σαμαρείτης συνελήφθη την άνοιξη του 1948 και κλείστηκε στις Κάτω Φυλακές Ηρακλείου. Δικάστηκε τον Ιούνιο του ίδιου έτους, μαζί με τους συντρόφους του Αριστείδη Σφακινάκη, Γιώργη Καλαϊτζάκη και τον κουρέα Αλέκο και καταδικάστηκε παμψηφεί σε θάνατο. Στα τέλη του ίδιου μήνα εκτελέστηκε με τους συντρόφους του. Καθώς οι σφαίρες του αποσπάσματος τρυπούσαν το σώμα του, ο Νίκος Σαμαρείτης έπεσε φωνάζοτας: "Ζήτω το ΚΚΕ".

Μήτσος Καζαντζάκης

Ο Δημήτρης ή Μήτσος Καζαντζάκης υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους αντιστασιακούς της Ιεράπετρας, κατά την περίοδο της Κατοχής. Υπήρξε μαχητής του Αλβανικού Μετώπου που μετά τη διάλυση του στρατεύματος επέστρεψε μετά από πολλές κακουχίες στην Κρήτη. Αμέσως μετά πήρε μέρος στη Μάχη της Κρήτης και εντάχθηκε στο ΕΑΜ.

Υπήρξε στέλεχος του ΚΚΕ και γραμματέας της Αχτιδικής Επιτροπής της περιοχής Πάνω-Κάτω Χωριό, Πισκοπή Ιεράπετρας, που τότε αποτελούσε μια αχτίδα με τα ορεινά χωριά της Σητείας. Στον ΕΛΑΣ κατατάχθηκε στις 23/07/1944 και αποτέλεσε μαζί με τους Νίκο Ραΐνη, Μήτσο Παππά, Βαγγέλη Γράσσο και άλλους την ομάδα του ΕΛΑΣ Σητείας που συγκροτήθηκε σε ξεχωριστό τμήμα, στις 16/08/1944.

Σε όλη την περίοδο της μεταδεκεμβριανής τρομοκρατίας στάθηκε όρθιος παρά τις συλλήψεις, τους ξυλοδαρμούς και τις διώξεις. Στο αντιτρομοκρατικό συλλαλητήριο της Ιεράπετρας, στις 23/03/1945 είδε να σκοτώνονται δίπλα του συγγενείς και φίλοι, επτά στον αριθμό. Αργότερα θα ενταχθεί στο ΔΣΕ, στην ομάδα του Γιάννη Ποδιά και θα πάρει μέρος στην κατάληψη της Ιεράπετρας. Η παρακρατική συμμορία του Μπαντουβά είχε πιάσει όλους τους συγγενείς του, τους εξόρισαν και έκαψαν το καφενείο του. Μετά τη διάλυση της ομάδας του Ποδιά, ο Μήτσος Καζαντζάκης έμεινε αποκομμένος στα βουνά του νομού Λασιθίου. 

Η συμμορία του Μπαντουβά ανακοίνωσε ότι θα έκαιγαν ολόκληρο το χωριό του εάν δεν παραδίδονταν στις αρχές. Έτσι, ο Μήτσος Καζαντζάκης παραδόθηκε, κατόπιν εγγυήσεων που του έδωσαν ο νομάρχης Μαρκόπουλος και ο παράγοντας της αστικής τάξης της Ιεράπετρας Τζαρδής. Μετά την παράδοσή του, σύρθηκε στους στάβλους του Μπαντουβά, όπου κρατήθηκε πριν τη δίκη και καταδίκη του σε ισόβια δεσμά. 

Την πρώτη του νύχτα στους στάβλους του Μπαντουβά είδε για τελευταία φορά το Γιάννη Ρουκουνάκη σε αξιοθρήνητη κατάσταση, κακοποιημένο, βασανισμένο και γεμάτο αίματα. Είδε να τον παίρνουν σε μια παρακείμενη αποθήκη από την οποία άκουγε όλο το βράδυ τα βογγητά του, καθώς βασανιζόταν ξανά, ώσπου πέθανε και τάφηκε σε άγνωστο μέρος.

Ο Μήτσος Καζαντζάκης αποφυλακίστηκε στις αρχές του 1960 για να συλληφθεί ξανά στις 21 Απριλίου 1967 από τη Χούντα των Συνταγματαρχών. Οδηγήθηκε με άλλους Λασηθιώτες αγωνιστές στη Γιούρα και μετέπειτα στη Λέρο, από όπου απελευθερώθηκε στα τέλη του 1969 μετά από ένα βαρύ εγκεφαλικό επεισόδιο, λόγω ανηκέστου βλάβης.

Παρέμεινε ως το τέλος της ζωής του, μέλος του ΚΚΕ.

Μορφές του λαϊκού κινήματος της Κρήτης - Μέρος 1ο

Σπύρος Ντούλης

Ο Σπύρος Ντούλης γεννήθηκε στους κόλπους αστικής οικογένειας της Κρήτης, στο νομό Λασιθίου. Υπήρξε διευθυντής και γενικός υπεύθυνος αρχιμηχανικός του Μετοχικού Συνεταιρισμού της Ηλεκτρικής Εταιρείας Σητείας που ο ίδιος είχε δημιουργήσει κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Προσωπικά διέθετε μεγάλο κύρος στην καλή κοινωνία του νομού, ενώ ο ίδιος εμφορούταν από προοδευτικές ιδέες. Φανατικός πατριώτης, με χαρακτήρα ευγενή και συμπεριφορά μετρημένη, οργανώθηκε κατά την περίοδο της Κατοχής στο ΕΑΜ Λασιθίου.

Από την Ηλεκτρική Εταιρεία εξασφάλιζε πετρέλαιο για τα παράνομα καΐκια του ΕΛΑΣ και του ΕΑΜ, τα οποία μετέφεραν αγωνιστές και Βρετανούς πράκτορες από και προς τη Μέση Ανατολή, ενώ βοηθούσε και ο ίδιος ενεργά στις διάφορες επισκευές που απαιτούσαν οι βρετανικοί ασύρματοι, των Άγγλων πρακτόρων που βρίσκονταν στην Κρήτη. Ο ίδιος υπήρξε και ερασιτέχνης ασυρματιστής. Στο ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ παρείχε πάντα ακριβείς πληροφορίες για τις κινήσεις και τις θέσεις των κατακτητών, ενώ στο ίδιο του το σπίτι διέθετε κρυμμένο ραδιόφωνο, από το οποίο έβγαζε τις ειδήσεις που χρησιμοποιούσαν τα έντυπα του ΕΑΜ για τα δικά τους δελτία ειδήσεων. 

Παράλληλα, το σπίτι του υπήρξε καταφύγιο πολλών καταδιωκόμενων αγωνιστών του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ, όπως ο Παύλος Παυλίδης. Κατά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών έκρυψε και βοήθησε να φύγει στη Μέση Ανατολή, τον αντιφασίστα λοχαγό Βενεράτο Μπαρόνε και τον επικεφαλής της ιταλικής αντικατασκοπείας Ταβάνα. 

Ο Σπύρος Ντούλης υπήρξε παράλληλα και δεξιοτέχνης σαμποτέρ. Προκαλούσε σοβαρές βλάβες στους γερμανικούς ασυρμάτους, όταν καλούταν να τους διορθώσει. Στο ΕΑΜ μυήθηκε από το Ρούσο Κούνδουρο και τον πρωτοδίκη Χατζηανδρέου, το 1942, όταν βρισκόταν κρατούμενος στις φυλακές της Νεάπολης, κατηγορούμενος για σαμποτάζ. Οι Γερμανοί των συνέλαβαν ξανά το 1943 και το 1944. Πάντα τον κατηγορούσαν για τη μεγάλη κατανάλωση πετρελαίου στην Ηλεκτρική Εταιρεία. Ο ίδιος διέφυγε των κατηγοριών όντας μεθοδικός στις ενέργειές του. 

Μετά την Απελευθέρωση, στρατεύθηκε ενεργά ενάντια στο όργιο της λευκής τρομοκρατίας στο νομό Λασιθίου και ιδιαίτερα στην πόλη της καταγωγής του, Σητεία. Οργανωμένος πάντα στο ΕΑΜ πήρε μέρος στις μεγάλες κινητοποιήσεις που ακολούθησαν τη Συνθήκη της Βάρκιζας. Δολοφονήθηκε το 1947, στους στάβλους του Μπαντουβά, από την παρακρατική συμμορία του Μανώλη Μπαντουβά.

Μαρία Λιουδάκι

Η Μαρία Λιουδάκι γεννήθηκε το 1895 στους κόλπους μιας φτωχής αγροτικής οικογένειας από το μικρό χωριό Λατσίδα της Νεάπολης Μεραμπέλλου. Όντας το πρώτο από επτά παιδιά της οικογένειάς της, η Μαρία ρίχτηκε από μικρή στη βιοπάλη, ενώ παράλληλα τελείωσε το Παρθεναγωγείο της Νεάπολης. Στα 18 της διορίστηκε δασκάλα στην Κριτσά και μετέπειτα μετατέθηκε στα δύσβατα χωριά της ορεινής Ιεράπετρας, Μάλες και Χριστό.

Αργότερα μετατέθηκε στο χωριό Φουρνή του Μεράμπελλου, όπου γνωρίστηκε με τη Σοφία Μαυροειδή- Παπαδάκη, που αργότερα έγραψε τον ύμνο του ΕΛΑΣ. Μετά από πέντε χρόνια παρακολούθησε το Διδασκαλείο του Ηρακλείου, για να συνεχίσει τις σπουδές της. Αργότερα θα μετατεθεί στο Κάτω Χωριό Ιεράπετρας και στην Επισκοπή. Σε ηλικία 28 ετών θα λάβει τη θέση της διευθύντριας. 

Στα δύσκολα χρόνια της Δικτατορίας του Παγκάλου, η Μαρία Λιουδάκι θα μετεκπαιδευτεί στην Αθήνα και θα γνωρίσει το προοδευτικό κίνημα της εποχής της. Θα γίνει μέλος στον Εκπαιδευτικό Όμιλο Τριανταφυλλίδη- Γληνού και θα γνωρίσει τους λαογράφους Πολίτη και Κυριακίδη. Όσοι αστοί διανοούμενοι, των προοδευτικών κύκλων αποκαλούν το λαό, όχλο, θα γνωρίσουν σύντομα την οργή της δασκάλας του λαού. Μετά τις σπουδές της διορίζεται ως διευθύντρια στη Σχολή Θηλέων Ιεράπετρας και ξεκινά το συγγραφικό της έργο. Εκδίδει βιβλία λαογραφικού και παιδαγωγικού χαρακτήρα, όπως το Κρητικές Μαντινάδες και το Στου παππού τα γόνατα.

Η κοινωνία της Ιεράπετρας σέβεται και αγαπά τόσο τη Μαρία Λιουδάκι, που όταν το Υπουργείο Παιδείας επιχειρεί να την προάγει και να τη μεταθέσει, γίνεται κινητοποίηση όλου του λαού της πόλης και κατορθώνουν να την κρατήσουν κοντά τους. 

Ο μεγάλος σταθμός της ζωής της Μαρίας Λιουδάκι υπήρξε η γνωριμία της με τον Ναπολέοντα Σουκατζίδη που εργαζόταν ως λογιστής στο εργοστάσιο "Μίνως" της Ιεράπετρας. Μεταξύ τους αναπτύσσεται μια βαθιά φιλία. Ο Ναπολέων της μεταδίδει τις ιδέες του μαρξισμού-λενινισμού και από αυτή δέχεται την πνευματική της σοφία. Συνήθιζε να την αποκαλεί "πνευματική του μάνα". Σύντομα, μετά τη γνωριμία τους, η Μαρία Λιουδάκι θα ενταχθεί στο παράνομο τότε ΚΚΕ.

Στα άρθρα της, που δημοσιεύονται σε διάφορα μαρξιστικά και προοδευτικά περιοδικά και εφημερίδες της εποχής, υπογράφει με το ψευδώνυμο Λετίτσια, όνομα της μητέρας του Ναπολέοντα Σουκατζίδη. 

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, η Μαρία Λιουδάκι εντάσσεται και στο ΕΑΜ, σε υψηλές καθοδηγητικές θέσεις. Οι ΕΑΜίτες και ΕΑΜίτισσες της Ιεράπετρας, εργάτες, αγρότες, επιστήμονες, είναι όλοι, πνευματικά της παιδιά. Ανάλογο πόστο θα της ανατεθεί και στον κομματικό μηχανισμό του ΚΚΕ. Η γενιά της αντίστασης στο νομό Λασιθίου γαλουχήθηκε στο πλευρό της.

H Mαρία Λιουδάκι ενημερώθηκε για την εκτέλεση του Ναπολένοντα Σουκατζίδη, την Πρωτομαγιά του 1944 και φόρεσε μαύρα, τα οποία δεν έβγαλε ποτέ έως το τέλος της ζωής της. Μετά την Απελευθέρωση γνώρισε τις διώξεις και τη βία, κράτους και παρακράτους και κυνηγήθηκε όπως χιλιάδες κομμουνιστές και αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. Δολοφονήθηκε το 1947 στους περιβόητους στάβλους του Μπαντουβά, από την ομώνυμη παρακρατική συμμορία.

Τάσος Χαλκιάς: «Τους γλένταγα τους αντάρτες, αλλά τους έραβα κι άρβυλα…»

Αναδημοσιεύουμε το εξαιρετικό άρθρο της Κατιούσα

Στο κλαρίνο του Χαλκιά βογκάει, τινάζεται, χαμογελάει, χορεύει η Ελλάδα – θάλασσες και βουνά της, δεκαπεντασύλλαβα ποτάμια της, αρματολοί και κλέφτες, παλικαράκια στριφτομούστακα στη μάχη και στο τσάμικο, μαυροφορούσες ανταρτομανάδες και κοράσια πλεξουδοστεφάνωτα, πέντε κοτσύφια στον ελαιώνα και, στο βάθος βάθος, πάντα το άγρυπνο, μερακλωμένο αηδόνι», θα πει ο Γιάννης Ρίτσος. Κι ο Μίκης Θεοδωράκης: «Όλη η ψυχή της πολυβασανισμένης Ρωμιοσύνης βρίσκεται στο κλαρίνο του»…

Τα λόγια αυτά σκιαγραφούν με τον πιο γλαφυρό τρόπο τον ήχο του κλαρίνου του Τάσου Χαλκιά, του κορυφαίου δημιουργού της μουσικής λαϊκής μας παράδοσης.

Παιδί της ξακουστής ηπειρώτικης μουσικής οικογένειας των Χαλκιάδων, ο Τάσος Χαλκιάς γεννήθηκε το 1914 στη Γρανιτσοπούλα του νομού Ιωαννίνων. Μεγάλωσε στη φτώχεια και στη στέρηση και από μικρός  έμαθε την τέχνη του τσαγκάρη, αλλά ήταν το κλαρίνο αυτό με το οποίο θα «έδενε» για πάντα τη ζωή του. Δεν το αποχωρίστηκε παρά μόνο τη μέρα που έφυγε από τη ζωή, στις 12 του Αυγούστου 1992.

Ο Τάσος Χαλκιάς υπηρέτησε στο αλβανικό μέτωπο και τραυματίστηκε. Το 1941 σ’ ένα βομβαρδισμό γκρεμίζεται το σπίτι του και σκοτώνονται η γυναίκα του και τα δυο παιδιά του.

Το 1942 θα καταταγεί στον ΕΛΑΣ. Τότε γνωρίζει τη δεύτερη γυναίκα του με την οποία θα αποχτήσει τρία παιδιά, τον Λάκη, τη Νίκη και τον Χρήστο.

Ο Τάσος Χαλκιάς περιγράφει τη ζωή του στο βιβλίο του Αντρέα Χρονόπουλου «Θύμησες και σημειώσεις Τάσου Χαλκιά» (εκδόσεις Απόπειρα, Αθήνα 1985). Από το βιβλίο μεταφέρουμε αποσπάσματα από τη διήγησή του για την περίοδο που εντάχτηκε στον ΕΛΑΣ.

«…Όταν έφτασα στα Γιάννενα σκέφτηκα να πάω κι εγώ να καταταγώ και να βοηθήσω και διάλεξα μεταξύ του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ το δεύτερο. Όμως με πήρανε στο εφεδρικό ΕΛΑΣ, όχι τόσο για το τραύμα, αλλά επειδή ήμουνα ακόμη κλονισμένος από το χαμό της οικογένειας.

Ήμουνα πάντα ήσυχος, έχω να το λέω. Με βλέπανε πως δεν ήμουνα για μαχαίρια και για κουμπούρια. Η εμπειρία μου στην αρχή του πολέμου, στο μέτωπο, με βοήθησε να το νιώσω. Έβλεπα τους γύρω μου που κι εκείνοι ήτανε ήσυχοι άνθρωποι, αλλά με το μπάσιμό τους στον πόλεμο, μετά τα πρώτα χτυπήματα, ενώ εκείνοι άλλαζαν εγώ τίποτα. Τους έβλεπα μεθυσμένους. Κι έτσι είναι αυτός ο πόλεμος. Σε μεθάει. Είναι δηλαδή να μπεις μέσα, κι ύστερα να μεθύσεις. Με τους πυροβολισμούς και με τους σκοτωμούς. Μετά τι να λογαριάσεις; Εμένα όμως δε μου συνέβηκε τίποτα τέτοιο. Δε με μέθυσε, αλλά ούτε τον φοβήθηκα. Άλλο να είσαι δειλός και άλλο να είσαι ήσυχος. Και διαπίστωσα πως ήμουνα ήσυχος. Δεν έκανα για ντουφέκια και τέτοια κι ίσως γι’ αυτό και όταν πήγα στο χωριό της γυναίκας μου στη Βίτσα, δε με παίρνανε. Εκτός που με αγαπούσανε και ξέραν ότι ήμουνα πολύ ταλαιπωρημένος. Με είχανε μονάχα για να τους φτιάχνω τα παπούτσια. Ήτανε ένας τρόπος να βοηθήσω.

Εκεί συνάντησα και έναν κουμπάρο μου ο οποίος ήτανε στο ΕΑΜ και είχε γυναίκα παρμένη από το χωριό της Μαρίκας. Έτσι γνωρίστηκα με τη Μαρίκα την οποία την είχα κοντά μου. Την επήρε τη Μαρίκα από το χέρι η μητέρα μου, την έφερε μπροστά μου και μου είπε:

– Αυτή τη γυναίκα να την πάρεις. Να την πάρεις την κοπέλα.

Όταν έγινε ο γάμος, ο Κυριάκος και ο Μήτσος δε βρίσκονταν κοντά μου. Ήτανε στη Λειβαδιά.

Εκείνη την εποχή, του γάμου μου με τη Μαρίκα, έγινε και μια μάχη κι οι δικοί μας πιάσανε τέσσερα αυτοκίνητα με δέρματα. Ήξερα τρεις της τέχνης του τσαγκάρη, οι οποίοι ήτανε οργανωμένοι στον ΕΛΑΣ κι άλλους, των οποίων έδωσα τα ονόματα για να τους βρούνε και να πάμε όλοι μαζί στο Τσεπέρογο όπου είχανε τα δέρματα. Είχανε ανάγκη τα παλικάρια από παπούτσια κι αφού υπήρχανε τα δέρματα δεν έμενε παρά να βρεθούν και οι τεχνίτες. Όλοι μαζί καθίσαμε περίπου πάνω από μήνα και φτιάξαμε όλο το δέρμα παπούτσι. Εκεί συνάντησα και κάποιον πρώην βουλευτή. Τον Αλκιβιάδη το Λούλη με τον οποίο στον πολιτικό βίο βρεθήκαμε πολλές φορές σε γλέντια. Άνθρωπος μερακλής, μ’ ένα γιο τότε 17 με 18 χρονών, τον Θεμιστοκλή, επίσης βουλευτή σήμερα.

Προτίμησα τον ΕΛΑΣ γιατί από μικρό παιδί που δούλευα τσαγκάρης είχα πάρει αυτή την κατεύθυνση. Και τα παιδιά. Ήμασταν όλα τ’ αδέρφια προοδευτικοί κι είχαμε πολλούς φίλους που ανήκαν επίσης σ’ αυτή την παράταξη.

(…) Μέσα στην Κατοχή κι ιδιαίτερα όταν παντρεύτηκα τη Μαρίκα η μητέρα μου καθόταν στο σπίτι του Μήτσου. Δεν έστεκε όμως στα καλά της και τόσο. Είχε κλονιστεί πολλές φορές από τότε που έχασε τη Σοφία κι αργότερα τα δυο εγγόνια και τη Χριστίνα. Είχε αρχίσει να παθαίνει η μητέρα μου κι ήρθε και κάθισε μαζί μας. Στο σπιτάκι που είχαμε από τον πρώτο γάμο. Μοιράσαμε τις δυο μικρές κάμαρες κι έμενα εγώ με τη Μαρίκα στη μια και στην άλλη η κυρα-Βασιλική. Επειδή όμως η Μαρίκα είχε το Λάκη στην κοιλιά, αφού πρώτα μίλησα με το Μήτσο, κατόπιν την πήγα στο σπίτι του. Δεν ήθελε όμως η φουκαριάρα και την ξαναπήρα στο σπίτι. Μου ήτανε πολύ να βλέπω αυτά που τραβούσε. Δεν τα ήθελα. Ευτυχώς που έπρεπε να τρέξω για να φάμε κι έτσι δουλεύοντας τη δουλειά μου γινόμουνα πάλι δυνατός κι άντεχα. Άντεχα αυτά που τραβούσε η μητέρα μου, όσο επίσης άντεχα να σουβλίζω και παπούτσια για καιρό. Μέχρις να τύχει πάλι να με φωνάξουν σε κάνα γάμο. Και τότε δουλεύοντας τη δουλειά μου τους ευχαριστούσα όλους. Αιστανόμουνα ο ίδιος πολύ καλά, γιατί για μένα ήτανε κάτι το ξεχωριστό η μουσική. Ακόμη και τώρα είναι η ανάγκη μου που τα πνευμόνια μ’ έχουν αφήσει. Παίρνω πάνω μου ζωή όταν παίξω ένα-δυο κομμάτια.

(…) Είχε ανάψει ο ανταρτοπόλεμος στα 1943. Με είχανε καλέσει να πάω σε ένα χωριό στο Ξηρόμερο της Αιτωλοακαρνανίας, που λέγεται Κουνοπίνα στις 30 Ιουνίου, των Αγίων Αποστόλων, να παίξω.

Δεν είχαμε προλάβει να ξεκινήσουμε τη γιορτή με ένα Μαρς, όπως συνηθίζεται κι άρχισαν ν’ ακούγονται οι καμπάνες. Κινητοποιήθηκαν όλοι για να φύγουν. Οι πυροβολισμοί φτάναν από την Αμφιλοχία και ήταν αρκετό για να ξεσηκωθεί ο κόσμος του χωριού κι ασφαλώς εμείς. Αλλά εμείς πού να πηγαίναμε! Είχαμε τα όργανα, αλλά και τις βαλίτσες μας.

Φτάσαμε με τα πολλά στο Αγρίνιο, καθίσαμε τέσσερις μέρες κι από κει σκέφτηκα να συνεχίσω μονάχος για την Πρέβεζα μιας κι ο δρόμος για τα Γιάννενα ήτανε κομμένος από τους αντάρτες.

(…) Τι τραβήξαμε τότε. Λεχώνα [σ.σ.: η γυναίκα του, η Μαρίκα] με το Λάκη στην αγκαλιά βγήκαμε στα βουνά. Με το παιδί στα χέρια πάνω στα βουνά η Μαρίκα. Φοβότανε μην της πάθει τίποτα το παιδί. Είχαμε μεγάλες ανωμαλίες τότε, αλλά η Μαρίκα τις περισσότερες. Τι έχει τραβήξει αυτή η γυναίκα…

(…) Πιστρέφοντας στο χωριό , έμαθα για τον πεθαμό τηνς μητέρας μου. Έτσι που βασανιζότανε θα ’λεγε κανείς πως έφυγε κι ησύχασε. Ν’ αγιάσει η ψυχή της. Δεν της άξιζε τόσο ταλαιπώριο της κυρα-Βασιλικής.

Τότε, όταν πέθανε η μητέρα, ο Φώτης και ο Κυριάκος βρίσκονταν στην περιοχή της Λειβαδιάς και μονάχα η Μαρίκα με το Λάκη αγκαλιά, ο Νίκος, ο Μήτσος κι εγώ ήμαστε στην κηδεία της. Είχανε αγριέψει τα πράγματα από τ’ αντάρτικα το 1944 κι ο Φώτης με τον Κυριάκο ήτανε αδύνατο να ειδοποιηθούν. Τα παιδιά τα συναντήσαμε πάλι μετά από χρόνια. Μάλιστα ανησυχούσαμε διότι είχανε μπλεχτεί.

Φάγανε μπουντρούμι ο Φώτης με τον Κυριάκο γιατί τους πιάσανε να βοηθάνε τ’ αντάρτικο. Ο Κυριάκος έλαβε μέρος σε μάχη. Ανήκε κι εκείνος στον εφεδρικό ΕΛΑΣ κι έτσι έπεσε σε μια μάχη στις Θερμοπύλες. Στα Καμένα Βούρλα. Εκεί έκανε μια μάχη ο Λοκρός, ο οποίος αργότερα, στο δεύτερο αντάρτικο σκοτώθηκε. Ένα πολύ παλικάρι από τη Λαμία. Ο Σωτήρης Λοκρός. Όταν μάθαμε ότι κινδυνεύουν τα παιδιά συμφωνήσαμε να πάει ο Μήτσος σ’ εκείνα τα μέρη Τοπόλια, Κόκκινο, Αταλάντη να τους αναζητήσει. Βρήκανε όμως φίλους μας.

Φίλους του Μήτσου ο οποίος ήτανε πολύ γνωστός σ’ εκείνα τα μέρη. Από Λειβαδιά μεριά. Έτσι τα καταφέρανε. Έχει μια ιστορία ο Κυριάκος με το Φώτη πολύ δραματική. Ευτυχώς όμως γλύτωσε.

Τότε που πήγε ο Μήτσος να τους συναντήσει είχανε ξεμπλέξει. Έτσι ο Μήτσος συνέχισε για Αθήνα. Έμεινα εγώ με το Νίκο στα Γιάννενα μέχρι το 1946. Τότε επέστρεψε ο Μήτσος πάλι διότι είχε πέσει πολύ πείνα στην Αθήνα.

Τότε ξαναβρεθήκαμε με το Φώτη και τον Κυριάκο κι αρχίσαμε πάλι παρέα τη δουλειά. Μας βοήθησε η τύχη ευτυχώς. Μας επέβαλε τότε ο στρατηγός Τσακαλώτος να πηγαίνουμε δυο φορές την εβδομάδα να παίζουμε στο ραδιοφωνικό σταθμό. Τότες αρχίσαμε επίσης να κάνουμε φωνοληψίες και παράλληλα να πηγαίνουμε σε γάμους.

Πολλά πέρασε ο κόσμος τότε. Πολλά είδα κι εγώ. Ναι. Κακό πράμα ο πόλεμος. Όποτε μπορώ θα το λέω. Πιο κακό είναι όμως εκείνο που έπαθε όλη η χώρα τότε. Κατόπιν. Αυτή η μεγάλη κοροϊδία που ήτανε σε βάρος όλων μας. Εκεί δηλαδή που περιμέναμε να δούμε άσπρη μέρα από τους συμμάχους ήρθανε κι εκείνοι και μας αποκάνανε. Τι να θυμηθείς.

(…) Έπιασε το 1947 και με καλέσανε πάλι φαντάρο. Ευτυχώς και μου έδωσαν δυο χρόνια αναβολή και δε λερώθηκα. Ευτυχώς.

(…) Ήτανε στο τέλος του 1949. Είχα φτιάξει πάλι οικογένεια. Είχα το Λάκη τη Νίκη και το Χρήστο. Να ’ναι καλά και άγια οι νεκροί μας. Σ’ αυτούς χρωστάμε πολλά. Κι αυτά μονάχα με τη θύμηση, ίσως κάποια μέρα ξεπληρωθούν. Τότε μάλλον δε θα υπάρχω…»

Η εξόντωση της ηγεσίας του ΔΣΕ Κεφαλλονιάς

Η άφιξη δυνάμεων του κυβερνητικού στρατού στην Κεφαλλονιά, όπως αναφέρθηκε και σε προηγούμενο άρθρο, αλλά και η ένταση των επιχειρήσεων και της δραστηριότητας της Χωροφυλακής, των ΜΑΥ και των διαφόρων παρακρατικών συμμοριών, έφερε εντός του 1949, το τμήμα του ΔΣΕ Κεφαλλονιάς σε ιδιαίτερα δύσκολη θέση. Τελικό αποτέλεσμα των επιχειρήσεων αυτών υπήρξε η αναπόφευκτη ήττα και διάλυση του τμήματος του ΔΣΕ στο νησί και η σταδιακή εξόντωση των ηγετών του.

Η εξόντωση αυτή πραγματοποιήθηκε σταδιακά, με τη χρονική αλληλουχία που περιγράφεται παρακάτω.

Το τμήμα του Φώτη Σγουρού

Πρώτο καίριο πλήγμα ενάντια στο ΔΣΕ Κεφαλλονιάς ήταν η εξόντωση του ηγέτη του Φώτη Σγουρού από το χωριό Μιχάτα των Ομαλών, εθνοσύμβουλου της Κρανιάς στο Εθνικό Συμβούλιο της ΠΕΕΑ, στα χρόνια της Κατοχής και διοικητή της Εθνικής Πολιτοφυλακής στο νομό, αμέσως μετά την Απελευθέρωση. Υπήρξε ένας από τους αγνότερους και πολλαπλώς καταξιωμένους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης στο νομό. Η εξόντωσή του πραγματοποιήθηκε τις πρώτες πρωινές ώρες της 5ης Σεπτεμβρίου 1949.

Τότε οι κυβερνητικές δυνάμεις είχαν στήσει ενέδρα στη θέση Μελίσσια του οροπεδίου της Μολούς, προφανώς έπειτα από πληροφορίες τους ότι η ομάδα του ΔΣΕ θα μετακινούνταν από το οροπέδιο, όπου ήταν η έδρα της, με κατεύθυνση τη Σάμη. Πράγματι η ομάδα με επικεφαλής το Σγουρό, πολύ πρωί στις 05/09 κατέβηκε στον κάμπο της Σάμης για να μαζέψει καλαμπόκι για δική τροφοδοσία, αλλά επιστρέφοντας στην έδρα της έπεσε στην ενέδρα στη θέση "στου Πιτσιλιά το λιοστάσι".

Ακολούθησε μάχη ανάμεσα στις δύο αντίπαλες δυνάμεις, στην οποία σκοτώθηκε ο μαχητής του ΔΣΕ Γιώργος Φιοραβάντες. Στη συνέχεια, οι άνδρες του ΔΣΕ αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν προς τη δασώδη περιοχή του Μεγάλου Βουνού (Αίνου), όπου, ενώ εκεί αναπαύονταν, απόσπασμα Χωροφυλακής και ΜΑΥ τους πλησίασε σε μικρή απόσταση, χωρίς να γίνει αντιληπτό. Επακολούθησε ανταλλαγή πυρών ανάμεσα στα δύο μέρη, κατά τη διάρκεια της οποίας μια ριπή πολυβόλου τραυμάτισε θανάσιμα το Φώτη Σγουρό, ο οποίος πέφτοντας αιμόφυρτος από τη μια παρακαλούσε τους συντρόφους του να τον αποτελειώσουν, χωρίς κανείς να τολμήσει να εκτέλεση την παράκλησή του, και από την άλλη τους διέταξε να υποχωρήσουν. 

Καθώς εκείνοι υποχωρούσαν, ενώ ο ίδιος έβγαλε το πιστόλι του για να χτυπήσει τους αντιπάλους του, μια νέα ριπή πολυβόλου τον αποτελείωσε. Οι χωροφύλακες και οι ΜΑΥ πλησίασαν το νεκρό και του απέκοψαν το κεφάλι. Το έμπηξαν σε ένα ξύλο και το μετέφεραν στο Αργοστόλι, όπου το εξέθεσαν με αλαλαγμούς σε κοινή θέα, στην κεντρική πλατεία της πόλης. Οι άλλοι άνδρες του Σγουρού, τρεις στον αριθμό κατόρθωσαν να διαφύγουν, όταν το απόσπασμα ήταν απασχολημένο με τον αποκεφαλισμό. 

Η εξόντωση του Ματθαίου Κουλουμπή και του Ηλία Κουγιανού

Λίγες ημέρες μετά την εξόντωση του Φώτη Σγουρού ακολούθησε η εξόντωση των Μ. Κουλουμπή, από τη Θηνιά και του Ηλία Κουγιανού από την Πύλαρο. Λόγω των δυσχερέστατων συνθηκών που είχαν δημιουργηθεί, αυτοί είχαν αποσυρθεί σε ασφαλές κρησφύγετο στη Φάλαρη. Προδομένοι, οι δύο αγωνιστές κυκλώθηκαν από απόσπασμα χωροφυλάκων και ΜΑΥ στις 22 Σεπτέμβρη 1949, με αποτέλεσμα να επακολουθήσει μάχη, κατά τη διάρκεια της οποίας αντιμετώπισαν με θάρρος τους αντιπάλους τους, έως ότου έπεσαν και οι δύο νεκροί.

Στη συνέχεια, οι χωροφύλακες και οι ΜΑΥ έκοψαν τα κεφάλια τους, τα μετέφεραν στο Αργοστόλι και τα εξέθεσαν στην κεντρική πλατεία καταματωμένα, με φωνές και πανηγυρισμούς. Λίγο αργότερα, ο ταξίαρχος Γεώργιος Πολυκράτης εξέδωσε προκήρυξη με την οποία γνωστοποιούσε την εξόντωση των Κουλουμπή και Κουγιανού και επέτρεπε τον επαναπατρισμό των χωρικών στα χωριά τους. 

Το μακάβριο θέαμα απαθανατίστηκε από τοπικό φωτογράφο. Η φωτογραφία έφθασε στον Κόκκινο Φάκελο από το φίλο Μ. Παπανικολάου.

Αριστερά ο Ματθαίος Κουλουμπής και δεξιά ο Ηλίας Κουγιανός.

Η εξόντωση του Γεράσιμου Ματιάτου (Ρήγα) και της ομάδας του

Ανάμεσα στις ομάδες του τμήματος του ΔΣΕ Κεφαλλονιάς που στη συνέχεια εξοντώθηκαν υπήρξε και η ομάδα του Γεράσιμου Ματιάτου (Ρήγα) από τα Βαλσμαμάτα, επίσης παλιού και καταξιωμένου αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης στα χρόνια της Κατοχής, τραυματία της μάχης στο Λεσίνι της Αιτωλοακαρνανίας (19 Ιουλίου 1944). Η ομάδα αυτή βρισκόταν στην ορεινή περιοχή των χωριών Βλαχάτα και Πουλάτα Σάμης, όταν ο Γεράσιμος Ματιάτος με τους άνδρες της ομάδας του Κωνσταντίνο Χριστοφοράτο και Αριστείδη Μερκούρη επιχείρησαν να προμηθευτούν τρόφιμα από κάποιον εκεί βοσκό.

Αυτός τους βεβαίωσε ότι θα πάει στα Πουλάτα να μαζέψει τρόφιμα, μόλις όμως έφτασε στο χωριό, ειδοποίησε τον εκεί σταθμό Χωροφυλακής, του οποίου οι άνδρες έσπευσαν ενάντια στους τρεις άνδρες του ΔΣΕ. Αυτοί, κυκλώθηκαν στις 11 Οκτώβρη 1949 από όλες τις μεριές με αποτέλεσμα να επακολουθήσει μάχη, στη διάρκεια της οποίας και λόγω της εξάντλησης των πυρομαχικών τους, ο επικεφαλής Γ. Ματιάτος και οι δύο άνδρες του προτίμησαν να αυτοκτονήσουν παρά να παραδοθούν. Επιτόπου κατέφθασε ο διοικητής Χωροφυλακής, ο οποίος πρόλαβε τον αποκεφαλισμό των τριών νεκρών για την αποφυγή δυσμενών εντυπώσεων, καθώς εκείνες τις ημέρες στο λιμάνι του Αργοστολιού ναυλοχούσε μοίρα του βρετανικού στόλου.

Τα σώματα των τριών μαχητών μεταφέρθηκαν στο Αργοστόλι, όπου ενταφιάσθηκαν στο Δημοτικό νεκροταφείο της πόλης, μέριμνα του εκεί νεκροθάφτη.

Η εξόντωση του Γεράσιμου Γρηγοράτου (Αστραπόγιαννου), του Διονύση Μαρκουλάτου και της ομάδας τους

Τελευταία πολυμελής ομάδα του ΔΣΕ Κεφαλλονιάς, η οποία ακόμα δρούσε στο νησί ήταν αυτή του Γεράσιμου Γρηγοράτου (Αστραπόγιαννου) και του Δ. Μαρκουλάτου, καταξιωμένων ηγετικών στελεχών του ΕΛΑΣ και του ΕΑΜ στα χρόνια της Κατοχής. Ο πρώτος υπήρξε ο στρατιωτικός διοικητής του ΔΣΕ Κεφαλλονιάς και ο δεύτερος ο πολιτικός του επίτροπος. Η ομάδα αυτή, λόγω των επικρατουσών συνθηκών στο νομό, είχε καταφύγει στο ορμητήριο της Παχειάς Πούντας, στην περιοχή της Αντίσαμου.

Προδομένη και αυτή, δέχθηκε στις 11 Οκτώβρη του 1949 αιφνιδιαστική επίθεση από καταδιωκτικό απόσπασμα, με αποτέλεσμα να επακολουθήσει πολύνεκρη μάχη. Στη διάρκειά της εξοντώθηκε όλη η ομάδα του ΔΣΕ, με τους ηγέτες της, Αστραπόγιαννο, Μαρκουλάτο και Λεωνίδα Ζαχαράτο, καθώς και οι καταξιωμένες αγωνίστριες Διονυσία Γρηγοράτου (αδελφή του Αστραπόγιαννου) και Αντζουλέτα Μερκούρη, αδελφή του αντάρτη Φειδία. 

Από την πλευρά του αποσπάσματος, έπεσε νεκρός ο χωροφύλακας Αντώνης Γεράκης από την Κρήτη. Όλοι οι άνδρες και οι δύο γυναίκες αγωνίστηκαν ηρωικά, ενώ οι αντίπαλοί τους δεν τόλμησαν να τους αποκεφαλίσουν και να τους εκθέσουν σε κοινή θέα, έπειτα από την κατακραυγή που προκάλεσε η έκθεση των κεφαλιών των Σγουρού, Κουλουμπή και Κουγιάνου. Ωστόσο, άλλες μαρτυρίες από νησί αναφέρουν ότι το κεφάλι του Αστραπόγιαννου δεν γλίτωσε της διαπόμπευσης και εξετέθη στην πλατεία του Αργοστολίου. Κατά την επικρατούσα έρευνα, οι νεκροί αναφέρεται ότι μεταφέρθηκαν από τους συγγενείς τους στο χωριό Μουζακάτα και ενταφιάσθηκαν εκεί.

Με την εξόντωση και της ομάδας του Γεράσιμου Γρηγοράτου- Μαρκουλάτου, τερματίζεται και η δράση του τμήματος του Δημοκρατικού Στρατού Κεφαλλονιάς, με τελευταίο επεισόδιο την εξόντωση και δύο ακόμη ανταρτών που είχαν απομείνει, του Γεράσιμου Κασιμάτη- Τσίμπα και του νεαρού Ορέστη Μποζά, στις 2 Δεκεμβρίου 1949, στην ορεινή περιοχή πάνω από το χωριό Βαλσαμάτα.

Πηγή: Σπύρος Λουκάτος, Τα χρόνια της Απελευθέρωσης και του Εμφυλίου Πολέμου στην Κεφαλλονιά και Ιθάκη 1945-1950, Νόβολι, Αθήνα 2012.