Αντίο στον καπετάνιο Στέλιο Ζαμάνο

Έφυγε χθες σε ηλικία 93 ετών ο καπετάνιος του ΕΛΑΣ Αθήνας, Στέλιος Ζαμάνος.

Πρωταγωνίστησε στη ματωμένη παλλαϊκή διαδήλωση της 5ης Μαρτίου του 1943, επιτυγχάνοντας την ακύρωση της πολιτικής επιστράτευσης που διέταξαν οι Γερμανοί καθώς μαζί με άλλους αγωνιστές κατέλαβαν το υπουργείο Εργασίας, στη συμβολή των οδών Μπουμπουλίνας και Τοσίτσα, και κατέστρεψαν τους καταλόγους με τα ονόματα των ανδρών που σχεδίαζαν οι κατοχικές δυνάμεις να επιστρατεύσουν.

Υπήρξε ένας γλυκύτατος άνθρωπος, πάντα πρόθυμος να μοιραστεί την εμπειρία του αγώνα με τη νέα γενιά. 

Τον αποχαιρετούμε με μεγάλη συγκίνηση.

H μάχη του Χαλκού

Ένα από τα πιο σταθερά λημέρια του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου βρισκόταν στη θέση "Πηλαλίστρα", ένα αγροτικό υψίπεδο νοτιοανατολικά της Τσιντζίνας (σημερινό Πολύδροσο, στον ορεινό όγκο του Πάρνωνα), σε νοητή ευθεία τριών χιλιομέτρων. Σήμερα, ο ορειβάτης θα βρει ίσως μια μισοσβησμένη δασική ταμπέλα που γράφει "Προς Γιάφκα". 

Η Τσιντζίνα (Πολύδροσο) σήμερα.

Το βράδυ της 20ης Απριλίου 1947, μεγάλες δυνάμεις χιτών και χωροφυλάκων κύκλωσαν την "Πηλαλίστρα", από κάποια απόσταση περιμένοντας την αυγή για να επιτεθούν στους μαχητές του ΔΣΕ που συγκεντρώνονταν εκεί. Παρόλα αυτά, οι άνδρες του ΔΣΕ αντιλήφθηκαν εγκαίρως τον κλοιό και διολίσθησαν έξω από αυτόν, με απόλυτη ησυχία και έχοντας βγάλει τα άρβυλά τους. Όταν το πρωί εξαπολύθηκε η επίθεση, οι χίτες και οι χωροφύλακες δεν βρήκαν κανέναν στον πρόχειρο καταυλισμό. Μόνο βελέντζες, καζάνια και μερικά μεταφορικά ζώα είχαν απομείνει.

Μετά τη διαπίστωση ότι η επιχείρηση δεν είχε κανένα αποτέλεσμα, οι περισσότεροι παρακρατικοί αποσύρθηκαν στις βάσεις τους. Στο χώρο έμεινε μόνο ο λόχος του υπομοίραρχου Παναγέα, δύναμης 80 χωροφυλακών που κατέβηκαν στην Τσιντζίνα για να γιορτάσουν τη "νίκη" τους. 

Την επομένη, 22 Απριλίου, οι χωροφύλακες του Παναγέα ανέβηκαν ξανά στην "Πηλαλίστρα" και φόρτωσαν τα "λάφυρά" τους παίρνοντας το δρόμο της επιστροφής προς τη βάση τους στη Ζαραφώνα. Ακολούθησαν τη διαδρομή Τσιντζίνα- Καρυά- Χαλκός- Ζαραφώνα.

Οι αντάρτες του συγκροτήματος που έδρευε στην "Πηλαλίστρα" δεν είχαν απομακρυνθεί από το χώρο και αντιλαμβανόμενοι την κίνηση των χωροφυλάκων προς τη Ζαραφώνα αποφάσισαν να ενεδρεύσουν στη θέση "Χαλκός" των Αγριάνων. Η ενέδρα στήθηκε 2-3 χιλιόμετρα ανατολικά του χωριού και περίπου 8 χιλιόμετρα της Τσιντζίνας. Ο χώρος στο σημείο αυτό σχηματίζει μια επιμήκη λεκάνη που περιβάλλεται από λόφους, ανάμεσα στους οποίους περνά ο δρόμος της Ζαραφώνας. 

Έτσι οι αντάρτες έλαβαν θέση στους δεσπόζοντες λοφίσκους και περίμεναν. 

Η θέση "Πηλαλίστρα".

Περίπου στις 11 πρωί, οι χωροφύλακες φάνηκαν στο δρόμο, με τον Παναγέα να μην έχει πάρει κανένα μέτρο προφύλαξης της φάλαγγας. Η επίθεση ξεκίνησε με ριπές αυτομάτων και μια-δυο χειροβομβίδες, όμως το έδαφος δεν ευνοούσε τους άνδρες του Παναγέα. Η μάχη κράτησε περίπου μισή ώρα και υπήρξε δραματική.

Από το λόχο του Παναγέα, σκοτώθηκαν 40 άνδρες και αιχμαλωτίστηκαν 39. Ένας μόνο κατόρθωσε να διαφύγει. Όλος ο οπλισμός του λόχου έπεσε στα χέρια του ΔΣΕ, ο οποίος είχε και αυτός απώλειες 7 ανδρών που έπεσαν στη μάχη. Ανάμεσα στους αιχμαλώτους ήταν και υπομοίραρχος Παναγέας.

Γράφει σχετικά η έκθεση του γραφείου Α2 της Στρατιωτικής Διοίκησης Πελοποννήσου:

Την 23.4.47 επίθεσις εξ ενέδρας εις θέσιν Χαλκός παρά τους Αγριάνους κατά διλοχίας Χωρ/κων υπό τον Υπομοίραρχον Παναγέαν: εφονεύθησαν 30 περίπου Χωρ/κες και συνελήφθησαν 60 περίπου Αξ/κοί και Χωρ/κες οίτινες εξετελέσθησαν μεταξύ των οποίων και ο Παναγέας: λαφυραγώγησις οπλισμού και εφοδίων.

Η πραγματικότητα της μοίρας των αιχμαλώτων ήταν αρκετά διαφορετική. 

Οι 39 αιχμάλωτοι χωροφύλακες οδηγήθηκαν στο εκκλησάκι του Αη-Γιώργη στην αρχή του Χαλκού όπου κρατήθηκαν ως το βράδυ της ίδιας ημέρας. Τα πνεύματα ήταν ιδιαίτερα οξυμένα, τόσο λόγω της μάχης, όσο και λόγω των πρόσφατων δολοφονιών των χιτών και των λοιπόν παρακρατικών της περιοχής, που εξεπερνούσαν τους 80. Το ίδιο βράδυ, είτε με παραίνεση του Παναγέα, είτε αυτοβούλως, οι αιχμάλωτοι χωροφύλακες αποπειράθηκαν να δραπετεύσουν. Η φρουρά τους το αντιλήφθηκε εγκαίρως και τους συνέλαβε επ' αυτοφόρω. 

Το επόμενο πρωί εκτελέστηκαν όλοι. 

Πηγές: Γιάννης Βουλουμάνος, Οι προγραμμένοι, Αλφειός, Αθήνα 2000.

ΔΙΣ, Έκθεση του γραφείου Α2 της Στρατιωτικής Διοίκησης Πελοποννήσου, Φεβρουάριος 1950.

Η σπίλωση δύο εκτελεσμένων από τους Ναζί ηρώων

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Μία από τις πιο σοβαρές περιπτώσεις διαστρέβλωσης και παραχάραξης της ιστορικής αλήθειας για την περίοδο της Κατοχής, έγινε σχετικά με την υπόθεση δύο αντιστασιακών φοιτητών του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ηλία Καπέση και Σωκράτη Διορινού, που αν και εκτελέστηκαν από τους χιτλερικούς κατακτητές εξαιτίας της υπέροχης πατριωτικής τους δράσης, συκοφαντήθηκαν ιερόσυλα μετά την απελευθέρωση, ως .... "πράκτορες των Βουλγάρων".

Ποιος ήταν αυτός που εκστόμισε την ανιστόρητη ύβρη; Ο έμμισθος από την κυβέρνηση των κουίσλιγκς Γενικός Επιθεωρητής Νομαρχιών Μακεδονίας, Αθανάσιος Χρυσοχόου, ο οποίος απολαμβάνοντας της πλήρους εμπιστοσύνης των κατακτητών, τοποθετήθηκε στη συνέχεια με την έγκρισή τους ως Φρούραρχος της Θεσσαλονίκης και λίγο πριν το τέλος της Κατοχής ως Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, αξίωμα ισότιμο με αυτό του υπουργού Μακεδονίας.

Εξ αιτίας εκείνης της συνεργασίας του με τους κατακτητές, ο γνωστός συγγραφέας, διαπρεπής νομικός και από τα στελέχη του φοιτητικού αντιστασιακού κινήματος, Γιώργος Καφταντζής τον αποκάλεσε δημόσια "o συνεργάτης των Γερμανών, Αθανάσιος Χρυσοχόου".

Η υπέροχη αντιστασιακή τους δράση

Ας δούμε όμως πως έχει το θέμα: Στις 13 Νοεμβρίου 1941, εκτελέστηκαν στο "Κόκκινο σπίτι", τόπο εκτελέσεων από τους ναζί που βρισκόταν εκεί που σήμερα είναι το "Θέατρο Γης" της Θεσσαλονίκης ή κατά άλλους στην περιοχή του αεροδρομίου Σέδες, οι φοιτητές Σωκράτης Διορινός και Ηλίας Καπέσης με την κατηγορία ότι προετοίμαζαν "πράξεις εσχάτης προδοσίας". Είχαν συλληφθεί μετά από προδοσία, μερικές μέρες πριν στο σπίτι του Καπέση, όπου ανακαλύφθηκε έντυπο αντιστασιακό υλικό.  Και οι δύο, ήταν μέλη φοιτητικών πυρήνων της εθνικοαπελευθερωτικής αντιστασιακής οργάνωσης “Ελευθερία” που είχε δημιουργηθεί στη Θεσσαλονίκη στις 15 Μαίου 1941 και υπήρξε η πρώτη αντιστασιακή οργάνωση σε ολόκληρη τη χώρα.  Οι δύο νέοι, υπήρξαν προηγουμένως, πριν δημιουργηθεί η οργάνωση “Ελευθερία”, μέλη της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ). 

Σύμφωνα με τον Γιώργο Καφταντζή, αυτές οι αντιστασιακές φοιτητικές ομάδες, που δρούσαν ανεξάρτητα η μία από την άλλη, σκορπούσαν με προφυλάξεις σε γερμανικές μονάδες χειρόγραφες ή πολυγραφημένες προκηρύξεις στη γερμανική γλώσσα, έγραφαν συνθήματα στους τοίχους, μοίραζαν δελτία ειδήσεων κ.α. Στον πρώτο πυρήνα, μετείχαν οι φοιτητές Ηλίας Καπέσης της Φυσικομαθηματικής και Σωκράτης Διορινός, Γιάννης Παντελίδης και Τάκης Τσιπινιάς, όλοι της Νομικής Σχολής. Στο δεύτερο πυρήνα ήταν ο Θεσσαλονικιός Θώμης Χατζηθωμάς, φοιτητής του Πολυτεχνείου Αθηνών, ο Δραμινός Ιωσήφ Μιχαήλογλου της Γεωπονίας κ.α. Τέλος, μία τρίτη ομάδα, που δρούσε κυρίως στην περιοχή του Διοικητηρίου, αποτελούνταν από τους φοιτητές της Νομικής Βασίλη Τρωγιάννο και Απόστολο Βαλιούλη, τον Χρήστο Ευστρατιάδη της Εμπορικής Σχολής κ.α. Σύμφωνα με μία εξιστόρηση του Βαγγέλη Βασβανά στον Καφταντζή, υπεύθυνος για τους πυρήνες αυτούς ήταν ο γραμματέας της ΟΚΝΕ, Σίμος Κερασίδης, ενώ οι πρώτοι που δούλεψαν για την οργάνωση της “Ελευθερίας” στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ήταν ο Βασίλης Μελλίδης (αργότερα καπετάνιος του 16ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ), με το ψευδώνυμο Κώστας Βερμιώτης, ο Μαρίνος Μαρινέλης και ο Γιώργος Βενέτης. 

Σύμφωνα με ένα αφήγημα που δημοσιεύθηκε λίγο μετά την απελευθέρωση στην εφημερίδα της Θεσσαλονίκης Ελευθερία, υπό τον τίτλο “Τιτάνες της Λευτεριάς”, οι αστυνομικοί της Ειδικής Ασφάλειας Θεσσαλονίκης Πολυχρονόπουλος και Κωφίτσας, ανακρίνοντας έναν νεαρό Εβραίο που είχαν συλλάβει, τους αποκάλυψε αυτός ότι ο φίλος του Ηλίας Καπέσης μαζί με άλλους συμφοιτητές του, ήταν αυτοί που σκόρπιζαν προκηρύξεις στα γερμανικά έξω από στρατιωτικές μονάδες των κατακτητών, καλώντας τους Γερμανούς στρατιώτες να μην συνεργήσουν στο ναζιστικό έγκλημα που διαπράττονταν στην Ελλάδα και την υπόλοιπη κατεχόμενη από τους χιτλερικούς Ευρώπη. Σε έφοδο που διενήργησαν άνδρες της Ασφάλειας στο σπίτι του Καπέση, που βρισκόταν στην τότε οδό Εξαδακτύλου 6, πίσω από την Εγνατίας, είδαν να επιβεβαιώνονται τα όσα τους είχε πει ο πληροφοριοδότης τους. Δεδομένου ότι:

“Ο Καπέσης απερίσκεπτα κρατούσε στα συρτάρια του γραφείου του προκηρύξεις του αγώνα καθώς και μία χειρόγραφη, στη γερμανική γλώσσα, που καλούσε τους Γερμανούς να πετάξουν τα όπλα τους και να ταχθούν στο πλευρό του Ελληνικού λαού”. 

Οι συλλήψεις

Οι αστυνομικοί της Ειδικής, αφού πέρασαν χειροπέδες στον Ηλία Καπέση και κλείδωσαν στη σοφίτα του σπιτιού φρουρούμενες τη μητέρα και την αδελφή του, δεν αποχώρησαν, αλλά έστησαν καρτέρι, συλλαμβάνοντας στη συνέχεια επτά νέους, κυρίως συμφοιτητές του, που μεμονωμένα είχαν πάει να τον επισκεφθούν ή μαθητές τους οποίους ο νεαρός φοιτητής έκανε φροντιστήριο στη Φυσική και τα Μαθηματικά. Τις επόμενες ημέρες, και αφού στην Ασφάλεια δεν μπόρεσαν, παρά τα βασανιστήρια, να αποσπάσουν πληροφορίες από τους συλληφθέντες για την αντιστασιακή οργάνωση και την ηγεσία της, τους παρέδωσαν στη Γκεστάπο. Και όταν και οι δικές της ανακρίσεις απέβησαν άκαρπες, τότε η περιβόητη γερμανική μυστική υπηρεσία τους παρέπεμψε στο Γερμανικό Έκτακτο Στρατοδικείο, που συνεδρίαζε σε ένα κτίριο της οδού Εθνικής Αμύνης. Η διαδικασία ήταν συνοπτική και οι Γερμανοί στρατοδίκες καταδίκασαν τους Σωκράτη Διορινό και Ηλία Καπέση σε θάνατο, σε κάθειρξη δέκα χρόνων άλλους δύο από τους συλληφθέντες, ενώ τρεις ακόμη νέους, για τους οποίους δεν προέκυψαν επιβαρυντικά εις βάρος τους στοιχεία, τους απάλλαξε.

Όπως έγραψε για το γεγονός ο ιστορικός Στράτος Δορδανάς:

Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1941 οι γερμανικές αρχές της Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με την ελληνική Ειδική Ασφάλεια, κατάφεραν να εξαρθρώσουν μια από τις σημαντικότερες φοιτητικές οργανώσεις, την “Ελευθερία”, που συνέτασσε και διένειμε, ακόμα και σε γερμανικές μονάδες, προκηρύξεις στα γερμανικά, έγραφε συνθήματα και μοίραζε δελτία ειδήσεων. Στις 4 Σεπτεμβρίου, η Ειδική Ασφάλεια συνέλαβε αρχικά, ύστερα από παρακολούθηση, τον Ηλία Καπέση, τελειόφοιτο της Φυσικομαθηματικής. Σε έρευνα στο σπίτι του ανακαλύφθηκε και κατασχέθηκε έντυπο υλικό, ανάμεσα στο οποίο υπήρχε και μια προκήρυξη γραμμένη στα ελληνικά που απευθύνονταν στους Γερμανούς στρατιώτες. Την ίδια ημέρα, αστυνομικοί που παρακολουθούσαν το σπίτι του Καπέση, συνέλαβαν τον Σωκράτη Διορινό και άλλους επτά φοιτητές. Στις 23 Οκτωβρίου οι Καπέσης και Διορινός καταδικάστηκαν σε θάνατο για εσχάτη προδοσία και εκτελέστηκαν στις 13 Νοεμβρίου. 

Οι πρώτοι εκτελεσμένοι φοιτητές στην Κατοχή

Σύμφωνα με τον Γιώργο Καφταντζή που γνώριζε τους δύο ήρωες, που ήταν οι πρώτοι εκτελεσμένοι φοιτητές στη διάρκεια της Κατοχής, η απολογία του Καπέση στο Γερμανικό Στρατιοδικείο ήταν ένα φλογερό σάλπισμα για τις ιδέες του και την υπόθεση της ελευθερίας. Το ίδιο και του Διορινού, που ήταν ένας καχεκτικός, σχεδόν ραχητικός μα ιδιοφυής νέος, πρώτος μαθητής στο Γυμνάσιο και αριστούχος στο Πανεπιστήμιο. Ο Διορινός εκτός από τα νομικά, παρακολουθούσε στο Πανεπιστήμιο μαθήματα γερμανικής και ήταν αυτός που έγραφε τις προκηρύξεις για τους Γερμανούς στρατιώτες. 8

Μετά την απόφαση αυτή, οι δύο ηρωϊκοί φοιτητές οδηγήθηκαν στις 13 Νοεμβρίου 1941 στο εκτελεστικό απόσπασμα. Ας παρακολουθήσουμε τις τελευταίες τους στιγμές από το αφήγημα “Τιτάνες της Λευτεριάς” που δημοσίευσε η εφημερίδα Ελευθερία:

“13 Νοέμβρη 1941. Τσουχτερό κρύο και ψιλή φθινοπωρινή βροχή. Έξω από τις Νέες Φυλακές Θεσσαλονίκης, σκόρπιες ομάδες νέων, ανδρών γυναικών, περίμεναν συζητώντας χαμηλόφωνα. Όλα τα πρόσωπα είναι σοβαρά και κάθε λίγο κοιτάζουν την θεόκλειστη σιδερόπορτα των Φυλακών. Μερικοί διαβάτες που περνάνε αυτή την πρωϊνή ώρα, στέκονται μπροστά σ' αυτή την ασυνήθιστη κίνηση που την πλακώνει μια ατμόσφαιρα φορτωμένη δέος. Ρωτάνε:

-Τι συμβαίνει;

-Θα εκτελέσουν δύο φοιτητές, τους απαντούν.

Παγώνουν και στέκουν τρομαγμένοι.

Σε λίγο, ακούγεται από το βάθος της οδού Κασσάνδρου βόμβος αυτοκινήτου. Ένα μαύρο φορτηγό της Βέρμαχτ πλησιάζει. Όλα τα πρόσωπα στρέφονται απότομα προς την σκοτεινή όψη του, όσπου σταματά μπροστά στην είσοδο των Φυλακών. Την ίδια στιγμή πηδούν από μέσα επτά θεόρατοι Γερμανοί της Φελντ-Τζανταρμερί.

Ο κόσμος σφίχτηκε σιωπηλός. Με τα αυτόματα στα χέρια, ανέκφραστοι, πέτρινοι, με μεγάλα βήματα όρμησαν πάνω στο πλήθος. Γριές, γέροντες, παιδιά, ότι βρίσκονταν μπροστά τους, σκουντιόνταν και βρίζονταν για να απομακρυνθεί. Κλάμματα και βοερές κραυγγές ακούστηκαν. Μια κοπέλλα δεν έφευγε. Την άρπαξαν από το γιακά και τη σύρανε ίσαμε τα όρια της ζώνης που θέλανε να κρατήσουν γύρω από το αυτοκίνητο. Ήταν η αδελφή του Καπέση.

Την ίδια στιγμή έφτασε και μια κούρσα. Από μέσα βγήκανε ένας Γερμανός αξιωματικός και ένας παππάς. Μπήκαν στη φυλακή και εξαφανίστηκαν πίσω από μια πόρτα στο βάθος της αυλής. Πέρασαν δέκα λεπτά φριχτής αναμονής, ώσπου από το βάθος του διαδρόμου φάνηκαν οι μελλοθάνατοι. Μπροστά ο παππάς, πίσω τέσσερις της Φελντ-Τζανταρμερί και στη μέση αλυσσοδεμένοι ο Διορινός και ο Καπέσης. Μόλις η συνοδεία έφτασε στην έξοδο, οι μελλοθάνατοι αρπάχτηκαν από πίσω και ρίχτηκαν στο εσωτερικό του φορτηγού. Την ίδια στιγμή ανέβηκαν και οι Γερμανοί.

Το αυτοκίνητο ξεκίνησε συνοδευόμενο από τις σπαρακτικές κραυγές των συγγενών των μελλοθανάτων. Ο παππάς μπήκε πάλι στην κούρσα με την οποία ήρθε και η οποία ακολούθησε το φορτηγό.

Ύστερα από τρία τέταρτα της ώωρας, τα δύο αυτοκίνητα σταθήκανε κάπου στη Μίκρα. Μία ριπή πολυβόλου που κροτάλισε και το παν είχε τελειώσει”.

Πως ο εκτελεσμένος ήρωας βαφτίστηκε.... “πράκτορας των Βουλγάρων”

Όταν ο γέρος πατέρας του Καπέση πληροφορήθηκε τη σύλληψη του γιού του, πάνω στην απελπισία του για το πως θα μπορούσε να βοηθήσει το παιδί, προκειμένου να αποφύγει το εκτελεστικό απόσπασμα, θυμήθηκε ότι λίγο καιρό πριν, είχε συναντήσει τυχαία σε δρόμο έναν Βούλγαρο αξιωματικό, που τον είχε γνωρίσει πριν μερικά χρόνια όταν ως εμπορικός αντιπρόσωπος επισκέπτονταν τη Σόφια. Και καθώς αυτός είχε αποσπαστεί στη Θεσσαλονίκη, πήγε, τον βρήκε και έπεσε στα πόδια του παρακαλώντας τον να μεσολαβήσει για τη σωτηρία του αγοριού του.

Ο Βούλγαρος μετά από πολλά παρακάλια λύγισε κάποια στιγμή, υποσχέθηκε ότι θα κάνει ότι ήταν δυνατόν και την άλλη ημέρα το πρωί πήγε στην Ειδική Ασφάλεια ζητώντας να δει τον Καπέση. Όμως η διοίκηση της Ασφάλειας όχι μόνο δεν δέχτηκε κάτι τέτοιο, αλλά κάλεσε και την Γκεστάπο, η οποία του ζήτησε να απομακρυνθεί καθώς δεν είχε καμια αρμοδιότητα. Έτσι ο Βούλγαρος αξιωματικός αποχώρησε άπραγος. 

Αξιοποιώντας αυτό το περιστατικό, διογκώνοντας το και διαστρεβλώνοντας πλήρως το γεγονός, ο “κομμουνιστοφάγος” Αθανάσιος Χρυσοχόου προσπάθησε χωρίς αιδώ, μετά τον πόλεμο να παρουσιάσει τον εκτελεσμένο ήρωα του αντιστασιακού έπους Ηλία Καπέση ως.... “πράκτορα των Βουλγάρων”. Σύμφωνα με το σενάριο σπίλωσης που επιννόησε ο Χρυσοχόου:

“Ο Καπέσης μετά την καταδίκην του, απεκάλυψεν ότι ήτο Βούλγαρος γεννηθείς εις Βουλγαρίαν, πράκτωρ της βουλγαρικής προπαγάνδας, ενεργήσας κατά τας οδηγίας του μετέπειτα προέδρου της Βουλγαρικής Λέσχης Θεσσαλονίκης Αλεξ. Σαμαρτζίεφ, όστις τον είχεν επισκεφθεί δεκάκις προς της συλλήψεώς του και τον καθοδήγει εις την εκδήλωσιν εργασίας κομμουνιστικής χροιάς, αποσκοπούσης εις το κλείσιμον του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης”. 

Τι ήθελε δηλαδή να πει με αυτό τον κατάπτυστο ισχυρισμό ο Χρυσοχόου, που υπηρέτησε συνειδητά και ... έμμισθα τις κατοχικές αρχές, αρχικά ως Γενικός Επιθεωρητής Νομαρχιών Μακεδονίας, στη συνέχεια ως Φρούραρχος και τέλος ως Γενικός Διοικητής Μακεδονίας; Ότι ο Καπέσης είχε αναπτύξει την αντιφασιστική του δραστηριότητα “κατ΄εντολήν” των Βουλγάρων φασιστών, ώστε με αυτό να μπορέσουν να βάλουν λουκέτο στο Πανεπιστήμιο. Και προκειμένου να το τεκμηριώσει αυτό, εμφανίζει τον εκτελεσμένο φοιτητή να έχει γεννηθεί στη Βουλγαρία, αν και η οικογένεια Καπέση κατάγονταν από την ελληνικότατη πριν τους Βαλκανικούς πολέμους Γευγελή, όπου είχε γεννηθεί και ο νεαρός Ηλίας, αλλά και πατρίδα του μεγάλου ποιητή της Θεσσαλονίκης, Γιώργου Βαφόπουλου, του Μακεδονομάχου οπλαρχηγού Χρήστου Δέλλιου κ.α.. Τον ισχυρισμό αυτό του Χρυσοχόου, τον χαρακτήρισε ως Μακιαβελισμό ο Γιώργος Καφταντζής. Σημειώνοντας ότι μπορούσε να πείσει μόνο όσους δεν αναρωτιούνταν: “Γιατί οι Γερμανοί θα εξόντωναν έναν τόσο προωθημένο πράκτορα των συμμάχων τους Βουλγάρων”; 

Για το ζήτημα αυτό, οι ιστορικοί Βασίλης Γούναρης και Πέτρος Παπαπολυβίου, που ερεύνησαν το θέμα σχετικά με τις εκτελέσεις στα χρόνια της Κατοχής, σημείωσαν για τους αυθαίρετους και ανιστόρητους ισχυρισμούς του Χρυσοχόου:

“Εκφράστηκαν υποψίες, αλλά δεν διασταυρώθηκαν ποτέ, ότι στην ιστορία της σύλληψης (σ.σ. των Καπέση και Διορινού) ήταν αναμεμιγμένη η Βουλγαρική Λέσχη Θεσσαλονίκης, με την οποία γράφτηκε ατεκμηρίωτα ότι διατηρούσε επαφές ο Καπέσης”. 

Και φυσικά, η υπόθεση των δύο ηρωϊκών φοιτητών, δεν ήταν η μοναδική περίπτωση βάναυσης παραποίησης και πλαστογράφησης της ιστορίας, καθώς υπήρξαν και πολλές άλλες που θα τις δούμε σε επόμενη έρευνά μας.

Καταλήγοντας πρέπει να επισημάνουμε ότι ο γνωστός ιστορικός και ερευνητής της περιόδου της Κατοχής 1941-1944 στη Μακεδονία, Στράτος Δορδανάς, αναφερόμενος στους ισχυρισμούς του Χρυσοχόου σχετικά με την ολοκληρωτική καταστροφή τριών χωριών του Κιλκίς από τους Ναζί ότι είχε γίνει με ... υπαιτιότητα των Βουλγάρων κομμουνιστών, κάνοντας συνολική αποτίμηση του έργου του, γράφει για “τις διατυπωμένες θέσεις του Χρυσοχόου για την αναζήτηση του βουλγαγρικού δακτύλου πίσω από κάθε ενέργεια, γεγονός που θα καταδείκνυε τον ξενοκίνητο και δη βουλγαρικό καρακτήρα του ελληνικού αριστερού κινήματος αντίστασης και τις ευθύνες του στην πρόκληση των γερμανικών αντιποίνων”.

Σημειώσεις

1. Γιώργος Καφταντζής, Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στον καιρό της Κατοχής, Θεσσαλονίκη 1976, χ.ε., σ. 17

Βασίλης Γούναρης-Πέτρος Παπαπολυβίου, Ο φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 2001, Παρατηρητής, σ. 156

Σπύρος Κουζινόπουλος, Ελευθερία, η άγνωστη ιστορία της πρώτης οργάνωσης και εφημερίδας της Κατοχής, Καστανιώτης, Αθήνα 1986, σ. 15

Χρήστος Τσιντζιλώνης, ΟΚΝΕ 1922-1943, Λενινιστικό μαχητικό σχολείο των νέων, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1989, σ. 276 και 281

Γιώργος Καφταντζής, ό.π., σ.16

Εφημερίδα Ελευθερία, 6 Σεπτεμβρίου 1945

Στράτος Δορδανάς, Το αίμα των αθώων, αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941-1944, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2007, σ. 67

Γιώργος Καφταντζής, Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ό.π., σ. 17

Εφημερίδα Ελευθερία, 19 Σεπτεμβρίου 1945

Εφημερίδα Ελευθερία, 13 Σεπτεμβρίου 1945

Αθανάσιος Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον δεύτερον, η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας, τεύχος Α΄ 1941 και 1942. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1950, σ. 57.

Γιώργος Καφταντζής, Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στον καιρό της Κατοχής, Θεσσαλονίκη 1976, χ.ε., σ. 17

Βασίλης Γούναρης-Πέτρος Παπαπολυβίου, Ο φόρος του αίματος, ό.π., σ. 156

Στράτος Δορδανάς, Το αίμα των αθώων, ό.π., σ. 87-88

Τεκμηριώνοντας μια ιστορική φυσιογνωμία

Δεν είναι κρυφό ότι ένα από τα αγαπημένα βιβλία του Κόκκινου Φακέλου ήταν και είναι το Υπέρ βωμών και αστείων, του Γιάννη Θεοδωράκη. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα 214 σελίδων που εκδόθηκε το 1988 από τις εκδόσεις Γνώσεις και βασίζεται σε μια σειρά συνεντεύξεων του συγγραφέα με κάποιον παρακρατικό της Κατοχής και του Εμφυλίου, που ονομάζεται Τσους Στάους ή Μόρφης.

Ο παλιός μπράβος του υποκόσμου, της δεκαετίας του '30 μεταμορφώνεται, στις σελίδες του βιβλίου και κατά την Κατοχή, σε ταγματασφαλίτη στην υπηρεσία των Γερμανών και μετέπειτα σε μέλος της Χ και άλλων παρακρατικών οργανώσεων, που δρούσαν στο διάστημα 1944-1949. 

Ο Μόρφης περιγράφει γλαφυρά και με θαυμασμό περιστατικά από τη δράση της ΟΠΛΑ και του ΕΛΑΣ κατά την Κατοχή, πολλά από τα οποία αναφέρονται σε ιστορικά περιστατικά, όπως η δολοφονία της Ηλέκτρας Αποστόλου και τα μετέπειτα "αντίποινα" της ΟΠΛΑ σε άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας που βρίσκονταν νεκροί στα σοκάκια της Αθήνας με ένα σημείωμα που έγραφε: "Ηλέκτρα 1, 2, 3 .. κτλ". 

Με αφοπλιστική αμεσότητα, ο Μόρφης δεν επιχειρεί να ντύσει τη δράση του με το μανδύα της εθνικοφροσύνης ή του αντικομμουνισμού. Τα λέει όλα "νέτα" και στο λόγο του αναδεικνύεται ο καιροσκοπισμός και η λυσσαλέα προσπάθειά του να επιβιώσει. Γράφει για παράδειγμα για τους άνδρες της ΟΠΛΑ:

"Ήτανε κάτι λεβέντες δικοί σας.. Κάτι παλικάρια σαν άγγελοι χωρίς φτερά, που φτάνανε πάντα στην ώρα τους, όταν ερχότανε η ώρα μας"

Ένα βασικό πρόβλημα με το βιβλίο είναι ότι όπως προείπαμε ανήκει στην μυθιστορία και ελάχιστα μπορεί να φανεί χρήσιμο στον ιστορικό ερευνητή ως πηγή. Ωστόσο, διαβάζοντας πρόσφατα το βιβλίο, Υποκριτές, αδίστακτοι σας ξεσκεπάζω, του Δημήτρη Βούλγαρη, το όνομα Μόρφης ήρθε ξανά στην επιφάνεια. 

Στο βιβλίο του (σελίδα 54), ο Βούλγαρης κάνει αναφορά στον Μόρφη, έναν ταγματασφαλίτη της Κατοχής που καταγόταν από τον Πειραιά και δρούσε εκεί. Ακριβώς όπως στο βιβλίο του Θεοδωράκη, ο Πειραιώτης Μόρφης ήταν μέλος των Ταγμάτων Ασφαλείας και δρούσε στον Πειραιά. Παράλληλα, ο Βούλγαρης αναφέρει ότι ο Μόρφης κατά τον Εμφύλιο βρέθηκε επικεφαλής εκτελεστικού αποσπάσματος στον Πειραιά, που εκτελούσε κομμουνιστές και αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, κατόπιν καταδίκης τους από τα στρατοδικεία της εποχής. Η πληροφορία αυτή δεν αποκαλύπτεται στο βιβλίο του Θεοδωράκη, όμως δεν πέφτει πολύ "έξω" από την προσωπικότητα του Μόρφη, που σταματά την αφήγησή του γύρω στο 1945. 

Προφανώς, ο Μόρφης ή Τσους Στάους υπήρξε ιστορική φυσιογνωμία και πραγματικό πρόσωπο. 

Δεν γνωρίζουμε αν ακόμα βρίσκεται στη ζωή, όμως σε κάθε περίπτωση μια συνέντευξή του, υπό το πρίσμα ενός ιστορικού θα ήταν πολύτιμη. 

Επιστροφή στην κριτική για το graphic novel "Τέρμινους"

Σε προηγούμενο άρθρο μας με τίτλο: Τέρμινους: Ένα καλό graphic novel με μια κακή ανάλυση παραθέσαμε μια κριτική ανάλυση για το graphic novel του  Λευτέρη Παπαθανάση, η οποία αναδείκνυε τόσο θετικά σημεία του βιβλίου, όσο και ασκούσε κριτική σε διάφορες απόψεις του συγγραφέα. Το άρθρο μας αναδημοσιεύτηκε από το περιοδικό Κατιούσα και έτυχε σχολίων και του συγγραφέα, τα οποία θα θέλαμε να απαντήσουμε.

Για να γίνει κατανοητό το περιεχόμενο των σχολίων του κου Παπαθανάση, αλλά και η δική μας ανταπάντηση, μεταφέρουμε τα παρακάτω με τη μορφή screenshots

Δεν νομίζουμε ότι "περίλαβε" κανένα η Κατιούσα, αλλά ούτε και εμείς. Σε πολλά σημεία και στον τίτλο, το graphic novel του κου Παπαθανάση αναφέρεται ως καλό καλλιτεχνικά. Με όμορφο και δυνατό σκίτσο και ωραία ιστορία. Η άσκηση κριτικής όμως σε μέρος του πολιτικού περιεχομένου, αποτελεί νομίζουμε δικαίωμα κάθε αναγνώστη και άρα και δικό μας. Επίσης, και για να γίνουμε σαφείς, δεν θεωρούμε εν γένει κακή την πολιτική-ιδεολογική ανάλυση που επιχειρείται στο βιβλίο, αλλά συγκεκριμένες της εκφάνσεις. Έτσι λοιπόν, η διατύπωση άποψης για κάτι που διαβάζουμε, δεν συνάδει με τη φράση "περίλαβε", όταν μάλιστα αφορά ένα προϊόν διάνοιας που πωλείται και άρα έχει εκτεθεί δημόσια. Αν λοιπόν δεν χωράει κριτικής ένα βιβλίο ή τέλος πάντων η κριτική δεν είναι επιθυμητή από το συγγραφέα του, καλό θα είναι να μην τη δημοσιεύει.

Εδώ ο κύριος Παπαθανάσης θα μας συγχωρέσει, αλλά νομίζουμε ότι η αναφορά στο πρόσωπο του Χαρίλαου Φλωράκη είναι πρόδηλη, με όση "δημιουργική ασάφεια" και αν θέλει ο συγγραφέας να την αποδώσει. Καταρχήν το σκίτσο ομοιάζει πολύ με τον Χαρίλαο, ενώ η αίθουσα στην οποία αυτός φαίνεται ότι εκφωνεί λόγο, είναι ολόιδια με αυτή της αίθουσας συνεδρίων του Περισσού:

Το σκίτσο

Ο Χαρίλαος

Η αίθουσα συνεδρίων του Περισσού.

Κατά τη γνώμη μας, η ομοιότητα είναι απαράμιλλη. Αν όμως ο συγγραφέας δεν ήθελε να στοχεύσει τον Χαρίλαο Φλωράκη και το ΚΚΕ, αλλά "κάποιον". Ας μας πει ποιος σχεδίαζε και σε ποια συνεδριακή αίθουσα φαίνεται ότι ο ήρωάς του μίλαγε.

Επόμενο σχόλιο:

Δεν θα μπούμε στον κόπο να αναφερθούμε στη φράση "ξερατό του Ρ" για τα γεγονότα του Δεκέμβρη του 2008, αλλά θα επαναφέρουμε το ερώτημά μας: Ξέρει ο συγγραφέας κάποιον αντάρτη του ΕΛΑΣ, του ΔΣΕ ή έστω βρε αδερφέ κάποιον αναρχικό του CNT ή τροτσκιστή του POUM που να φόραγε κουκούλα; Αυτό όμως αφορά την αντίληψη του καθενός για το κίνημα και την ταξική πάλη. Εμείς από τη δική μας μεριά υιοθετούμε την αντίληψη του Λένιν για την επαναστατική βία και τις σαφείς του θέσεις για το πώς αυτή ασκείται. Ουδέποτε το λαϊκό κίνημα έκρυψε το πρόσωπό του και κατά τη γνώμη μας δεν νοείται επαναστατική πρακτική που στρέφεται ενάντια στην βιτρίνα της τράπεζας, αλλά βολεύει ιδιαίτερα τον τραπεζίτη και το σύστημα που τον υπηρετεί. Οι πρακτικές αυτές της κουκούλας και της τυφλής βίας υιοθετούνται μόνο από όσου βλέπουν την πολιτική ύπαρξή τους ως μέρος κάποιας σέχτας ή όσων ακούσια ή εκούσια υπηρετούν ασφαλίτικες λογικές. 

Και περνάμε στις συμβουλές:

Η αλήθεια είναι καλλιτέχνες δεν είμαστε ούτε και κριτικοί τέχνης, έχουμε όμως την άποψη αυτού που διαβάζουμε, βλέπουμε και ακούμε, αναφαίρετο δικαίωμά μας, που δεν προϋποθέτει καμιά από τις παραπάνω ιδιότητες. Εμείς από την άλλη πλευρά όμως έχουμε τη γνώμη μας για την τέχνη και την καλλιτεχνική έκφραση. Τυγχάνει να ταυτίζεται με αυτή του Μαγιακόφσκι, περί τέχνης και λαού και κατά την ταπεινή μας άποψη (καθώς δεν τυγχάνουμε καλλιτέχνες) αν η τέχνη δεν γίνεται κατανοητή από το ευρύ λαϊκό φάσμα, τότε δεν έχει παρά ενδεχομένως "αυτοϊκανοποιητική" αξία. Αν από την άλλη, ο καλλιτέχνης δεν δύναται να εκφραστεί σε κοινή γλώσσα με το λαό, τότε μάλλον φταίει ο καλλιτέχνης. Αν δε ο καλλιτέχνης δεν θέλει να εξηγήσει, κατά τη γνώμη μας δεν είναι καλλιτέχνης, γιατί τί άλλο μπορεί να είναι η τέχνη από μια επεξήγηση; Όμως για να πούμε και τα σύκα σύκα: Ποιο ήταν δηλαδή το βαθύ εκείνο νόημα που έπρεπε να πιάσουμε από το Τέρμινους και δεν πιάσαμε; 

Αποτυπώνει τον αγώνα του απελευθερωτικού κινήματος και τη μετέπειτα πορεία μέρους του με τον ΔΣΕ. Τις τύχες και τους πόνους μιας γενιάς ανθρώπων του λαού, που αγωνίστηκαν, με τα λάθη και τις αβλεψίες τους, για ένα καλύτερο αύριο. Ένα αύριο της κοινωνικής απελευθέρωσης. Πρόκειται για γενιές ανθρώπων που τα όνειρά και οι αγώνες τους δεν βρήκαν λύτρωση, αλλά εμπνέουν μέρος της κοινωνίας του σήμερα, αλλά και τους ταξικούς αγώνες που ήρθαν και θα έρθουν (άσχετα με το εάν συμφωνούμε με το ποιοι είναι οι κινηματικοί αγώνες).

Ξέρετε κύριε Παπαθανάση, 9 χρόνια τώρα αυτό αποτυπώνουμε στον Κόκκινο Φάκελο.

Άλλο σχόλιο που θα θέλαμε να σχολιάσουμε είναι το εξής:

Γράφει όπως αναφέραμε και στο πρώτο μας άρθρο ο συγγραφέας:  "Οι κεντρικοί ήρωες δεν είναι τυχαίοι, είναι πρόσωπα της μιας μόνο πλευράς. Άνθρωποι που στρατεύτηκαν στον εαμικό αγώνα, στον ΕΛΑΣ, στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας. Είναι η πλευρά που θεωρώ δική μου. Ελπίζω ότι στάθηκα απέναντι στα πρόσωπα αυτά με ακεραιότητα, χωρίς να προβάλλω πάνω τους τις δικές μου ερμηνείες και κριτικές για τον αγώνα τους, αλλά και χωρίς να επιχειρώ μια βεβιασμένη δικαίωσή τους." 

Όμως μια προσεκτική ανάγνωση του άρθρου μας θα του δείξει ότι δεν σχολιάσαμε το γεγονός ότι αποτυπώνει την άποψή του, αλλά το γεγονός ότι προσπαθεί να αποδώσει ιστορική δικαιοσύνη, βασισμένος αποκλειστικά σε αυτή και μάλιστα διαστρεβλώνοντας δεδομένα. Εδώ θα μας επιτρέψετε ως ιστορικούς να έχουμε άποψη. Η διαστρέβλωση των λεγομένων του Χαρίλαου Φλωράκη δεν αποτελεί απόδοση ιστορικής δικαιοσύνης, ούτε η αυθαίρετη ταύτιση για τις τάχα μου δήθεν "ηγεσίες του ΚΚΕ" που ενσωματώθηκαν και υπηρέτησαν το σύστημα. Αυτό λέγεται άποψη και χωρίς τεκμηρίωση δεν αποτελεί ιστορική δικαιοσύνη. Όταν δε αποδίδεις εμμέσως πλην σαφώς σε ένα ιστορικό πολιτικό πρόσωπο, στάση, θέση ή άποψη που δεν συμμεριζόταν, αυτό λέγεται παραχάραξη. 

Άλλο σημείο:

Άραγε πώς είναι γνωστό ότι "πολλοί", προφανώς αγωνιστές του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ είπαν τη ρήση "ευτυχώς ηττηθήκαμε" και πόσοι ήταν αυτοί; Αυτό θυμίζει το ανέκδοτο με τους τρεις αδερφούς Μαρξ, τους εξής δύο: τον Γκράουτσο. Συγκεκριμένα, τούτη τη φράση δεν την είπαν πολλοί, αλλά ένας και δεν την είπε, αλλά την έγραψε. Πρόκειται για τον τίτλο του βιβλίου του Τάκη Λαζαρίδη και όχι για γενικευμένη άποψη των πρωταγωνιστών της εποχής, που μέχρι σήμερα γεμίζουν τα παραρτήματα της ΠΕΑΕΑ-ΔΣΕ και βρίσκονται στις επάλξεις των ταξικών αγώνων. Ας ψάξει λοιπόν να μας πει ο συγγραφέας πόσοι και ποιοι αυτοί οι "πολλοί" και μετά να αφήσουμε την επιστήμη των μαθηματικών να κάνει τη δουλειά της.

Αυτά είχαμε να πούμε για την απάντηση του συγγραφέα του Τέρμινους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Θα πούμε μόνο ότι το graphic novel μας άρεσε αρκετά αν και μας βρήκε ασύμφωνους σε πολλές του αναλύσεις. 

ΥΓ: Για τους φίλους των εκδόσεων ΚΨΜ έχουμε να πούμε ότι δεν υιοθετούμε την άποψη που διατυπώθηκε για την ποιότητα των βιβλίων που εκδίδετε, ίσα ίσα πολλά από αυτά βρίσκονται στα ράφια μας.

Ιστορικό ντοκουμέντο. Ο πολιτικός κρατούμενος από τη Μεγαλόχαρη στις φυλακές του Ιτζεδίν που έγινε τραγούδι

Aρχική δημοσίευση: Ταχυδρόμος Άρτας

Από τον Βελισσάριο Κοσσυβάκη, με καταγωγή από την Μεγαλόχαρη, λάβαμε ένα γράμμα-ντοκουμέντο, του Ηρακλή Κοσσυβάκη του Βελισσαρίου, προς την μητέρα του την Πρωτοχρονιά 1956. Ο Ηρακλής Β. Κοσσυβάκης, όπως μας πληροφορεί, ήταν πολιτικός κρατούμενος στις φυλακές Ιτζεδίν και η ποινή του από θάνατο μετατράπηκε σε ισόβια. Παράλληλα ο ίδιος μας απέστειλε αυτούσιο το γράμμα, όπως επίσης την ταυτότητα και μια φωτογραφία του.

Το γράμμα έχει ως ακολούθως: 

"Αγαπητή μου Μάνα, πίσω απ’ τα σίδερα με βρίσκει και τούτος ο χρόνος, με θεργεμένο τον πόθο για το αύριο.

Η ανατολή του πενήντα έξι με βρήκε άγρυπνο φρουρό της ειρήνης σ’ ένα ανήλιαγο κελί του Ιντζεδίν πασά! Δέκα χρόνια τώρα με γυρίζουν από κάτεργο σε κάτεργο, τα χρόνια αυτά άφησαν βαθιά τ’ αχνάρια πάνω στο σώμα μου, όμως ατσάλωσαν πιο πολύ τη θέλησή μου.

Στο κάστρο τούτο θέλησαν παλιοί τύραννοι να πνίξουν τη λαϊκή φωνή, όμως αυτή ξεπήδησε απ’ τα θαμπά φεγγίτια και τα ροζιασμένα χέρια που σπάζουν τις βαριές αλυσίδες ύψωσαν το λάβαρο της ανεξαρτησίας. Από τότε έμεινε ένας στιγματισμένος μαύρος όρκος για να ‘ρθουν καινούριοι τύραννοι να ξεθάψουν σπασμένες σκουριασμένες αλυσίδες

Την πρόοδο αρνηστή κλείνουν σ’ αυτό το ματωβαμένο κάστρο το διαλεχτό κομμάτι του λαού, το φως του αύριου, που ανάμεσα απ’ τους μεσαιωνικούς τοίχους κι απ’ τα σκουριασμένα σίδερα, φωτίζει και δείχνει στο βασανισμένο λαό μας το μεγάλο δρόμο της λευτεριάς. Σ΄ ένα απ’ αυτά τ’ ανήλιαγα κελιά με βρίσκει ο καινούριος χρόνος ν’ ακούω τις μακρινές χαρμόσυνες καμπάνες της λευτεριάς και το μούγκρισμα απ’ το λαϊκό ποτάμι έτοιμο να σαρώσει ό,τι σάπιο κι άχρηστο βρει μπροστά του.

Ξέρω μανούλα μου ότι θέλεις ν’ ακούς τη γλυκιά και χαρούμενη φωνή μου σαν την άνοιξη τ’ αηδόνι, αλλά η χαρά και το γέλιο κτυπούν άσχημα στ’ αυτιά των τυράννων γιατί θέλουν ν’ ακούν κανονιές και κρότους από ερείπια.

Να γιατί μ’ έχουν κλεισμένο στ’ απαίσιο τούτο κάστρο, γιατί εγώ τα όπλα και τα κανόνια να γίνουν τσάπες και δρεπάνια, γιατί θέλω την παγκόσμια ειρήνη κι αδελφοσύνη.

Καρτέρα με και γυρίζω στο πείσμα όλων των θανάτων. Κι αν πρόωρα κλείσω τα μάτια μου, κλείστα με το χαμόγελο βλέποντας τον γιό σου ν’ ανοίγει το δρόμο για το αύριο, για την άνοιξη, για το μέλλον.

Σε φιλώ, Ηρακλής. Καλάμι 1-1-‘56"

Σπύρος Σαμοϊλης: «Ύμνος του Ιτζεδίν»*

Φύσηξε μάνα μου, θαρρώ, από βραδύς,/ έν’ αεράκι, που ’φερνε καινούργιο χρόνο,/ στοίβαξε, έξω απ' το κελί, χιόνια νωρίς/ κι εγώ, εδώ, στο Ιτζεδίν, σου χτίζω θρόνο.

Μάνα... να ξέρεις, είναι λόγια όσα ακούς.../ κι όταν το γράμμα μου διαβάζεις, μη δακρύσεις./ Είναι, εν τέλει, ο σπαραγμός για μερικούς,/ κείνους που πλήρωσαν το φως, με αντιρρήσεις.

Και ‘γω, στο Ιτζεδίν, φυλακισμένος.../της λευτεριάς και της ειρήνης, μάνα μου, ταμένος.

Μάνα... πονάει η περηφάνια, μα... γελώ,/ μάλλον, στη γέννα, μου την πέρασες, μεδούλι./ Σύρε, σα φύγω, ηπειρώτικο χορό. /Κοίτα, φυλάει η ΛΕΥΤΕΡΙΑ, στο καραούλι!

* Το ποίημα «Ύμνος του Ιτζεδίν» που ερμηνεύει ο τραγουδιστής, Σπύρος Σαμοΐλης, μας το απέστειλε ο Βελισσάριος Κοσσυβάκης από τη Μεγαλόχαρη Άρτας. Στο σημείωμά του αναφέρει ότι είναι ποίημα της Μαρίας Παναγιωτίδου, εμπνευσμένο από το γράμμα του πολιτικού κρατούμενου στο Ιτζεδίν, Ηρακλή Κοσσυβάκη του Βελισσαρίου, που απέστειλε στη μητέρα του την 1η Ιανουαρίου 1956. Μας πληροφορεί επίσης ότι το γράμμα γράφτηκε στον δέκατο χρόνο φυλάκισης μετά την μετατροπή της ποινής από θάνατο σε ισόβια.

Οι παλιές φυλακές Ιτζεδίν Χανίων να γίνουν χώρος πολιτισμού

Τον τελευταίο καιρό εκτυλίσσεται μια έρευνα που αφορά την Ιστορία του τόπου, με επίκεντρο την ιστορία των φυλακών Καλαμίου. Οι φυλακές του Ιτζεδίν, όπως λεγόντουσαν για χρόνια, λειτούργησαν για πολλές δεκαετίες και διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο την εποχή, τόσο του Εμφυλίου, όσο και των μετεμφυλιακών χρόνων.

Στα κελιά τους φυλακίστηκαν εκατοντάδες πολιτικοί κρατούμενοι απ’ ολόκληρη την Ελλάδα, ενώ δεκάδες ήταν εκείνοι που εκτελέστηκαν. Η τοπική κοινωνία των Χανίων είχε άμεση σχέση με τις φυλακές και με τους πολιτικούς κρατούμενους. Πολλοί ήταν οι Χανιώτες που βρέθηκαν καταδικασμένοι από το μετεμφυλιακό κράτος πίσω από τα βαριά κάγκελα του Ιτζεδίν.

Πολλοί ήταν και εκείνοι που βοήθησαν τους πολιτικούς κρατούμενους είτε ως γιατροί, είτε ως προσωπικό των φυλακών, είτε ως συγγενείς κρατουμένων που επισκέπτονταν τους δικούς τους. Μεταξύ αυτών ο αείμνηστος γιατρός, Ευτύχης Πρωτοπαπαδάκης, από το Σέλινο. Απ’ αυτούς τους ανθρώπους, από όποια θέση και αν βρέθηκαν εκείνους τους ταραγμένους καιρούς, από τα παιδιά και τα εγγόνια τους ψάχνουμε πληροφορίες.

Αφορμή για την έναρξη της έρευνάς μας στάθηκε η αγωνιώδης προσπάθεια του γιού ενός από τους πολιτικούς κρατούμενους της δεκαετίας του 1950, του Βελισσαρίου Κοσσυβάκη, να βρει στοιχεία για την αντιστασιακή δράση του πατέρα του, Ηρακλή Κοσσυβάκη του Βελισσαρίου, από την Μεγαλόχαρη Άρτας.

Στο προσωπικό αρχείο του αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης, Ηρακλή Κοσσυβάκη, έχουν βρεθεί στοιχεία που μαρτυρούν το πολυετές πέρασμά του από τις φυλακές Αλικαρνασσού και Καλαμίου. Έχουν διασωθεί επιστολές, φωτογραφίες καθώς και επίσημα έγγραφα. Ωστόσο, η βοήθεια της τοπικής κοινωνίας και των επιγόνων εκείνων που βρέθηκαν μαζί του στην κοινή απάνθρωπη μοίρα των πολιτικών κρατουμένων, είναι απαραίτητη για να ολοκληρωθεί η ελλιπής εικόνα της δικής του πορείας.

Η ανάγκη να βρεθούν στοιχεία και μαρτυρίες ξεκίνησε από την έρευνα ενός ανθρώπου για τον πατέρα του, αλλά αγγίζει όλους όσοι βρέθηκαν εκείνα τα χρόνια ζωντανοί μα συγχρόνως θαμμένοι στα μπουντρούμια του Ιτζεδίν. Οι ίδιες αυτές οι φυλακές είναι αναπόσπαστο κομμάτι της Ιστορίας των Χανίων και είναι ανάγκη ολόκληρης της κοινωνίας μας να υπερασπιστεί και να αναδείξει τον τόπο και τους ανθρώπους που δημιούργησαν την σύγχρονη Ιστορία μας.

Η διάσωση του αρχειακού υλικού των φυλακών, η συντήρησή του και η επιστημονική του μελέτη, όπως και η ανάδειξη του κτηρίου των φυλακών Καλαμίου, είναι ένα σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση της γνώσης και της υπεράσπισης της ιστορίας των προγόνων μας, των πατεράδων και των παππούδων μας.

Συγχρόνως, είναι και μια υποχρέωση που έχουμε εμείς απέναντι στα παιδιά μας.

Με σκοπό ακριβώς αυτή την ανάδειξη της Ιστορίας μας, αποφασίστηκε η δημιουργία ενός Συλλόγου Απογόνων Πολιτικών Κρατουμένων του Ιτζεδίν, ενός Συλλόγου που θα τιμά τους αγώνες των υπερασπιστών της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας μας. Σ’ αυτόν τον Σύλλογο σάς καλούμε όλους όσοι έχετε προγόνους που πέρασαν ως Πολιτικοί Κρατούμενοι από το Καλάμι, να συμμετάσχετε και να συμβάλλετε με όποιες γνώσεις ή μνήμες έχετε.

Οι απόγονοι των Πολιτικών Κρατούμενων των Φυλακών Καλαμίου αναλαμβάνουμε πρωτοβουλία για τη διάσωση και την αξιοποίηση του ιστορικού αρχείου αλλά και του ιστορικού χώρου του Ιτζεδίν. Επιδιώκουμε να συμβάλουμε στη διάδοση της ιστορικής αλήθειας του αγώνα των προγόνων μας.

Θερμή παράκληση, όσοι διαθέτουν οτιδήποτε που να έχει σχέση με τον αγώνα των γονιών μας, προσωπικές μαρτυρίες, φωτογραφικό υλικό, ηχητικό, βίντεο, γράμματα, βιβλία, σημειώσεις, ποιήματα ή ό,τι άλλο που να προέρχεται τόσο από την περίοδο της κράτησής τους, όσο και από την μετέπειτα ζωή τους, να μας τα αποστείλετε στο ακόλουθο email: NEWSTARCINE@GMAIL.COM.

Είναι αναγκαία, όσο ποτέ άλλοτε, η ευαισθητοποίηση Αρχών και φορέων προς την κατεύθυνση αποδέσμευσης του Ιτζεδίν από την ΕΤΑΔ (Εταιρεία Ακινήτων του Δημοσίου) και της εξασφάλισης των απαραίτητων πόρων για τη διάσωση, την ανάδειξη και τη μετατροπή του σε χώρο πολιτισμού και διδασκαλίας της σύγχρονης Ιστορίας του τόπου μας.

Έναν χώρο ανοιχτό και επισκέψιμο καθόλη τη διάρκεια του χρόνου, ο οποίος θα μπορούσε να λειτουργήσει ως μουσείο, αλλά και να φιλοξενήσει συνέδρια, εκθέσεις και ποικίλες εκδηλώσεις, εκπαιδευτικές και πολιτιστικές. Ας νοιαστούμε για να κρατήσουμε ζωντανή την ιστορική μνήμη στους καιρούς των μεγάλων εκπτώσεων, που η πολιτισμική και εθνική μας ταυτότητα δοκιμάζονται με κίνδυνο την παρακμή και την εξαφάνιση κάθε στοιχείου που μας χαρακτηρίζει ως λαό».

Σωκράτης Φελούρης – Ο αντάρτης τερματοφύλακας του ΠΑΟΚ

Δεν είναι λίγες οι ιστορίες ποδοσφαιριστών που εκτός από τα γήπεδα, διακρίθηκαν και για τους αγώνες τους και τη συμμετοχή τους στην Αντίσταση κατά του κατακτητή. Μια τέτοια περίπτωση ήταν κι αυτή του Σωκράτη Φελούρη τερματοφύλακας του ΠΑΟΚ, που είχε συμμετάσχει στον ΕΛΑΣ. Μάλιστα, ως μέλος του περίφημου πολυεθνικού 30ου τάγματος του ΕΛΑΣ ο Φελούρης είχε κινδυνέψει να χάσει τα πόδια του από γάγγραινα, λόγω της πορείας του συντάγματος μέσα στα χιόνια. Στο παρακάτω επεισόδιο, που προέρχεται από τα απομνημονεύματα του Θανάση Μητσόπουλου, περιγράφεται πώς τελικά ο Φελούρης και άλλοι συναγωνιστές του κατόρθωσαν να σώσουν το πόδι τους, με τον ίδιο να επιστρέφει στην αγωνιστική δράση αμέσως μετά τον πόλεμο.

Φθινόπωρο του 1945

Στη φωτογραφία βλέπουμε τη σύνθεση της πρώτης μεταπολεμικής ποδοσφαιρικής ομάδας του ΠΑΟΚ που πήρε το πρωτάθλημα Θεσσαλονίκης. Ξαπλωμένος μπροστά απ’ όλους είναι ο τερματοφύλακας του ΠΑΟΚ, Σωκράτης Φελούρης.

Λίγοι γνωρίζουν ότι ένα χρόνο πριν, το 1944, ο Φελούρης ήταν αντάρτης του ΕΛΑΣ, πολεμούσε στα μακεδονικά βουνά και τέτοιες μέρες, τον Γενάρη του ’44, παραλίγο να χάσει τα πόδια του από κρυοπαγήματα.

Ήταν οι πρώτες μέρες του Γενάρη του 1944. Ο Φελούρης ήταν ενταγμένος στο 30ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ και εκείνη την εποχή βρισκόταν στα βουνά της Πέλλας. Μάλιστα είχε πάρει μέρος σε πολεμικές επιχειρήσεις εναντίον των Γερμανών ναζί και των Βουλγάρων φασιστών κατακτητών. Στις επιχειρήσεις εκείνες οι αντάρτες του ΕΛΑΣ πολέμησαν μαζί με Γιουγκοσλάβους και Βούλγαρους αντιφασίστες αντάρτες που βρίσκονταν στα βουνά της Πέλλας, επίσης. Η επιτυχία των ενεργειών τους προκάλεσε την οργή των Γερμανών οι οποίοι στις 3 Γενάρη ξεκίνησαν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην περιοχή της Αριδαίας κινητοποιώντας 6.000 στρατιώτες με στόχο να κυκλώσουν και να διαλύσουν τις αντάρτικες ομάδες. Έτσι, τα τμήματα του 30ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ αποφάσισαν να τραβηχτούν στις χιονισμένες και παγωμένες κορυφές του όρους Τζένα.

Οι καιρικές συνθήκες ήταν τόσο άσχημες που οι Γιουγκοσλάβοι αρνήθηκαν να τους ακολουθήσουν θεωρώντας την πορεία μες στη χιονοθύελλα ξεκάθαρη τρέλα. Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ ξεκίνησαν να ανεβαίνουν στην Τζένα, όμως μετά από πορεία ωρών συνειδητοποίησαν ότι ήταν αδύνατον να συνεχίσουν. Έτσι, άρχισαν να επιστρέφουν στη βάση τους. Για κακή τους τύχη κάποια τμήματα λόγω κρύου και χιονοθύελλας αποκόπηκαν και έχασαν τον προσανατολισμό τους , περνώντας σε γιουγκοσλαβικό έδαφος. Ένα απ’ αυτά ήταν και ένα τμήμα δέκα ανταρτών με επικεφαλής τον καπετάν-Μήτρο από τα Κουφάλια, το οποίο, μετά από οχταήμερη περιπλάνηση, κατάφερε τελικά να επιστρέψει στον καταυλισμό των ανταρτών. Ένας απ’ τους δέκα αντάρτες αυτού του τμήματος που σώθηκαν ήταν και ο τερματοφύλακας του ΠΑΟΚ, Σωκράτης Φελούρης. Οι αντάρτες κρυοπαγημένοι, με μπλέ και μαυρισμένα πόδια και κατακόκκινα μάτια δέχτηκαν την περιποίηση ντόπιων χωρικών, των Γιουγκοσλάβων ανταρτών που μοιράστηκαν μαζί τους το φαγητό τους, τις κουβέρτες τους και τη φωτιά τους και ενός Γερμανού αντιφασίστα, ονόματι Άλφρεντ, που είχε προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ και γνώριζε από την αντιμετώπιση κρυοπαγημάτων. Έτσι, ο Φελούρης και οι άλλοι αντάρτες γλίτωσαν τα πόδια τους από τη γάγγραινα και συνέχιζαν να αγωνίζονται εναντίον του φασισμού, για την ελευθερία. Δυστυχώς οχτώ άλλοι αντάρτες του 30ου Συντάγματος δεν τα κατάφεραν και χάθηκαν άδικα στις πλαγιές της Τζένας. Οι συμπολεμιστές τους βρήκαν τους σκελετούς τους και τα όπλα τους μόνο την Άνοιξη του ’44, όταν έλιωσαν τα χιόνια.

Μετά από όλες αυτές τις ηρωικές περιπέτειες, τη σεζόν 1945/46, ο Φελούρης θα κατακτούσε το πρωτάθλημα Θεσσαλονίκης με την ομάδα του ΠΑΟΚ αντικαθιστώντας τον προηγούμενο τερματοφύλακα της ομάδας, Νίκο Σωτηριάδη, ο οποίος είχε πέσει ηρωικά, μαχόμενος εναντίον του ιταλικού φασισμού στο αλβανικό μέτωπο, στις 28/1/1941, σε ηλικία 33 ετών.

Πηγή: εδώ

Η τραγωδία του 5ου Ανεξάρτητου Τάγματος Παρνασσίδας μέσα από ένα σπάνιο ντοκουμέντο

Στις 5/1 του 1944 στην ενέδρα στην Αγία Τριάδα Καλοσκοπής (Κουκουβίστας), συντελέστηκε η εγαλύτερη τραγωδία του 5ου Ανεξάρτητου Τάγματος Παρνασσίδας με 32 νεκρούς αντάρτες του 1ου Λόχου Καλλία-Δήμου-Τζιβάρα.

Ο Δημήτρης Δημητρίου (Νικηφόρος) καπετάνιος του ΕΛΑΣ Παρνασσίδας (πολιτικός καθοδηγητής του Τάγματος ήταν ο Γιάννης Αλεξάνδρου - Διαμαντής), μας αφηγείται, μέσα από ένα μοναδικό ντοκουμέντο τα περιστατικά της τραγωδίας αυτής, στο προσωπικό του ημερολόγιο, το οποίο σας παρουσιάζουμε εδώ. 

Το ντοκουμέντο που θα σας παρουσιάσουμε δόθηκε σε ψηφιακή μορφή προς χρήση, από την οικογένεια Δημητρίου που διαχειρίζεται το αρχείο του. Τους ευχαριστούμε πολύ για την ιδιαίτερη τιμή που μας έκαναν με τη χειρονομία τους αυτή.

Aναφέρει σχετικά ο Νικηφόρος στο ημερολόγιό του:

Οι 32 ήρωες

Αίμα καινούργιο που ογκώνει το κόκκινο ποτάμι, που 'χει για πηγή τα στήθια του λαού, κορμιά στιβαγμένα 'πανωτά σ' ένα ακτινοβόλο σύνολο ιερού μνημείου θυσίας, κοκκάλα ιερά μόνη πηγή της ελληνικής ελευθερίας, είναι ό,τι μπόρεσε η πονεμένη μάνα να μαζέψει στο τραγικό πεδίο της μάχης της Αγ. Τριάδας, ό,τι περίσσεψε από 32 γεμάτα φλογερό ενθουσιασμό παλληκάρια, από 32 γεμάτους νειάτα συντρόφους.
Δάκρυα ακράτητα συγκίνησης ανάμικτα με θαυμασμό για την υπέροχη θυσία τους, ο ύμνος των θυμάτων της άνισης πάλης ήταν ό,τι τους συνόδεψε στην τελευταία κατοικία τους από εκατοντάδες άλλους συντρόφους, μέσα σε δυνατή χιονοθύελλα που τους σκέπασε πριν ακόμα τελειώσει ο παπάς τη νεκρώσιμη ακολουθία.
Τώρα οι 32 ήρωες βρίσκονται στον απλό τους τάφο δίπλα ο ένας στον άλλο, αχώριστοι στο θάνατο όπως και στη ζωή αχώριστοι ήσαν, σε σιδερένια ενότητα στη δράση. Δίπλα-δίπλα έπεσαν 
.............................................................................
αφού χτυπήθηκαν σε άνιση πάλη στο μέσο της ενέδρας που τους στήθηκε και δίπλα τώρα αναπαύονται.
Η λευτεριά τώρα έχει πάψει για λίγο να χτυπά με το τρομερό της στην κόψη σπαθί, το απίθωσε χάμω και καθισμένη στην πέτρα του τάφου των ηρώων, σκυφτή κλαίει τα λαμπρά παλληκάρια, που ο θάνατος δεν τάφησε να στεφανώσει ζωντανά η Δόξα. Τα δάκρυα της ποτίζουν το χώμα που τους σκεπάζει. Και μέσα στην ησυχία της φύσης, που τίποτα λες και δε θέλει να ταράξη τον ύπνο τους, 
το "πέσατε θύματα αδέρφια εσείς
σε άνισο πάλη και αγώνα..."
Ακούγεται σαν νάρχεται από πολύ μακρυά -είναι ό,τι δείχνει το σύνδεσμο τον άρρηκτο που υπάρχει ανάμεσα σε όσους έμειναν για να συνεχίσουν τη δουλειά, στην οποία αυτοί ολόψυχα δόθηκαν.
Είχαν αποσυρθή από το πρώτο χωριό, τον Πανουργιά, τα σκυλιά, όταν έφτασε η είδηση ότι ετοιμάζονται για αποχώρηση. Γεμάτοι ενθουσιασμό οι άνδρες του 1ου λόχου του V/34 Τάγματος, ρίχτηκαν μπροστά στον συντομώτερο δρόμο που θα τους έφερνε
...........................................................................
κοντά στον εχθρό. Με προφύλαξη ανέβηκαν το πειό πάνω από την Κουκουβίστα ύψωμα και παρακολούθησαν την ετοιμασία τους να φύγουν. Ο Καλλίας πάντα μπροστά, το ίνδαλμά του λόχου του, σεμνό ατρόμητο, λιγόλογο παλληκάρι, πραγματικός λεβέντης, πάντα προσεκτικός, δεινός χωρίς υπερβολή πολεμιστής έδωσε εντολή για γρήγορη απ' τα πλευρά του εχθρού προώθηση. Μπήκε πρώτος -όπως πάντα. Ο Δήμος είχε επιφυλάξεις:
-- Σα λίγοι είναι, βρε Καλλία, στο χωριό που ετοιμάζονται να φύγουν, μήπως είναι καμία παγίδα; Και συνέχιζε να παρακολουθή προσεκτικά, λες και κάτι τον ανησυχούσε. Ροδοκόκκινος, όρθιος πίσω από το χιονισμένο κέδρο, γελαστός -δεν ήξαιρε τι είναι θυμός το χρυσό αυτό παλληκάρι- ντόμπρος και ατρόμητος, πραγματικό ταίρι του φίλου του Καλλία, στεκόταν προσπαθώντας να μαντεύση, να διαπιστώση την παγίδα.
Ξεκίνησαν στο δρόμο που σε λίγα μέτρα ο θάνατός τους περίμενε. Πήραν από μία ομάδα.
.........................................................................
Πίσω ακολουθούσε ο Καπετάνιος του λόχου Καπετάν-Τζιβάρας. Ψηλός, λεβέντης, γλυκός στη φυσιογνωμία, όμορφος. Σπάνια άκουγες κουβέντα απ' το στόμα του. Στις μάχες λιοντάρι. Σ' όσες είχε ως τότε λάβει μέρος είχε και από ένα σημάδι. Στην πουκαμίσα του στην Παύλιανη, στη σκούφια του δυο τρύπες στην Αράχωβα, στο πόδι στα Δερβενοχώρια. Ήταν πάντα απαισιόδοξος. 
-- Δεν βγαίνομε πέρα γεροί, έλεγε πολλές φορές σε φίλους του.
Κι οι τρεις των αποτελούσαν μία τριάδα αρχηγείου απαράμιλλη.Ήταν το παράδειγμα για τους άντρες των, που τους λάτρευαν.
- Οι Γερμανοί είχαν από νύχτα πιάσει θέσεις για να υποστηρίξουν με πλάγιο-οπισθοφυλακή την υποχώρησή τους. 60 περίπου όλοι ωπλισμένοι με αυτόματα. Οι άσπρες μπλούζες των τους έκαναν δυσδιάκριτους στο χιόνι. Μπρος των είχαν στήση από ένα κλωνάρι έλατο.
- Οι τρεις ανιχνευταί, βαδίζοντας στο "ντόρο"
προσπέρασαν τους Γερμανούς, χωρίς να τους αντιλη-
............................................................................
φθούν. Κοντά τους 35 άνδρες έμπαιναν στο θανάσιμο κλοιό. Βάδιζαν ανυπόμονοι να προλάβουν τον υποχωρούντα εχθρό. Σκουντουφλούσαν ο ένας πάνω στον άλλον, γλυστρώντας απ' το χιόνι. 
Ξαφνικά πανδαιμόνιο καταιγιστικών βολών τους υπεδέχθη και χωρίς καλά-καλά να καταλάβουν 15 παλληκάρια έπεφταν νεκρά.
Ο Καλλίας τραυματίζεται στο αριστερό του πόδι στο πέλμα. Μία ριπή του πολτοποιεί σχεδόν το πόδι του αυτό κόβοντας την μπότα του. Βρίσκει όμως τη δύναμη και την ψυχραιμία -που ποτέ δεν τούλειψε- να πηδήση με ένα υπεράνθρωπο άλμα σε μία διπλανή σούδα. Φωνάζει στο διμοιρίτη της άλλης διμοιρίας που ακολουθεί:
-- Πίσω, γύρισε πίσω τα παιδιά! πέσαμε σε ενέδρα._
Σύγχρονα γέμισε το αυτόματο του, λάφυρο στα Δερβενοχώρια, και έρριξε όλη την ταινία του σε εχθρικές θέσεις που εν τω μεταξύ επεσήμανε. Όταν ξανασηκώνεται να ρίξη τη δεύτερη ταινία του μία σφαίρα τον βρίσκει κάτω απ' το μάτι και του
...........................................................................
τρύπησε το κεφάλι. Το κλόνισμα του, το άνοιγμα των χεριών του και το προς τα πίσω χαρακτηριστικό του πέσιμο έκανε όλα τα παιδιά που τον είδαν να νιώσουν ένα σφίξιμο στην καρδιά.
Ο Καλλίας ήταν νεκρός!! Ήρωας ως την τελευταία του στιγμή.
Εν τω μεταξύ τα γερμανικά αυτόματα δούλευαν. Ένας-δύο τραυματίες θέλησαν να φύγουν μα καινούργιες ριπές τους γκρέμισαν. Ο Δήμος -το γελαστό παλληκάρι- θέλησε να ανεβή ένα πεζούλι για να χτυπήση χωρίς να είναι εκτεθειμένος. Στη δεύτερή του προσπάθεια γκρεμίστηκε νεκρός. Ο Καπετάν- Τζιβάρας πριν καλά-καλά νιώσει τι γινόταν είχε πέσει βαριά τραυματισμένος. Αργότερα ένα κτήνος Έλληνας προδότης τον αποτελείωσε, τούβγαλε τα μάτια και με μαχαίρι του χάραξε το πρόσωπο. Το ίδιο ο διμοιρίτης Βασίλης, ο Κακαλίδης, ο Κατσαντώνης, ο Μπάμπης, ο γιατρός του λόχου Ιπποκράτης, δύο Ρώσσοι, ο Μιχάλης, ο Καλλίμαχος, ο Μπραϊλάκος, κ.ά.
...........................................................................
Ο Γκούρας τελειώνει τα πυρομαχικά του και αλλάζει θέση. Ένας "ράλλης" του φωνάζει:
-- Πού θα πας, κέρατα, θα σε πιάσουμε.
Γυρίζει αγριεμένος στο άκουσμα ελληνικής προσφώνησης και:
Ανοίγει τη χλαίνη του δείχνοντας τα στήθια, κρατά στα χέρια του μία χειροβομβίδα που τούμεινε και γεμάτος μίσος φωνάζει:
-- Εδώ είμαι παληοπροδότη. Ρίξε!! Εγώ μόνος δεν θα φύγω ζωντανός από τους συντρόφους μου.
Λυσασμένα τον χτυπούν μα έχει τύχη περισσότερη από τους άλλους. Καμία δεν τον βρίσκει.
Η νοσοκόμα συναγωνίστρια Γεωργία, στάθηκε ηρωίδα. Όσα λόγια είναι λίγα για να δείξουν τον ηρωισμό της και την αυτοθυσία της. Δυο συναγωνισταί σκοτώθηκαν στα χέρια της, τη στιγμή που τους έδενε τα πρώτα τους τραύματα. Πήρε το τουφέκι ενός σκοτωμένου για ν' αντιμετωπίση δυο Γερμανούς που την παρακολούθησαν. Κουβάλησε 3 συναγωνιστάς στο σταθμό επίδεσης, στον ώμο της. Ακούραστη δούλεψε μέσα στους γκρεμισμένους συναγωνιστάς της, αντικρύ-

.............................................................................
ζοντας το θάνατο με τα μάτια.
Σε λίγο οι Γερμανοί κατέβηκαν. Αποτελείωσαν τους τραυματισμένους, τους λαφυραγώγησαν. Ο Ήλ. Παπαγεωργίου, τραυματισμένος, έκανε το σκοτωμένο. Ένας Γερμανός τον κλώτσησε στα πόδια, μετά τον πάτησε στην κοιλιά. Αυτός άνοιξε τα μάτια του προδίνοντας έτσι ό,τι είθελε να κρύψη. Και τον σκότωσαν.
Μέσα σε μισή ώρα τα τμήματα που εν τω μεταξύ κατέφθασαν ύστερα από ορμητική επίθεση, στην οποία έπεσαν 3 ακόμη νεκροί, ανέτρεψαν τους Γερμανούς, που πανικόβλητοι έφευγαν αφήνοντας πολλά λάφυρα και αρκετούς σκοτωμένους.
Στο πεδίο το τραγικό της φονικής μάχης δεν ακουγόταν πειά το τουφεκίδι. Αστραπιαία διαδόθηκε η θλιβερή είδηση στα γύρω χωριά και σε λίγο κατέφθαναν απ' όλες τις κατευθύνσεις οι χωρικοί. 
Έκλαψαν όλοι τα παλληκάρια. Ωρκίστηκαν να εκδικηθούν το θάνατό τους. Οι τύραννοι γρήγορα θα δοκιμάσουν τις συνέπειες της τρομερής μας απόφασης.
Έτσι πολεμάει ο λαός μας. Κι αλίμονο σε όποιον θελήσει να ξεχάση τις θυσίες του, να ξεχάση τους νεκρούς του
.......................................................................... 
και να του πάρει ό,τι αγωνίζεται να κερδίση στο σκληρό και ανειρήνευτο αγώνα του. _ 
Νικηφόρος

(υποσημείωση: λεπτομέρειες της ενέδρας και της φονικής μάχης θα έγιναν γνωστές στον Νικηφόρο από τον Γκούρα και την νοσοκόμα Γεωργία, που ήσαν από τους διασωθέντες)

Το χειρόγραφο του Νικηφόρου

Tέρμινους: Ένα καλό graphic novel με μια κακή ανάλυση

Πρόσφατα έπεσε στα χέρια μας το graphic novel "Τέρμινους", του Λευτέρη Παπαθανάση, από τις εκδόσεις ΚΨΜ. Το όνομα του graphic novel  αντλείται από το όνομα τις εκκαθαριστικής επιχείρησης των κυβερνητικών δυνάμεων, το έτος 1947 και είχε μηδαμινά αποτελέσματα. 

Το graphic novel ξεκινά από την Εθνική Αντίσταση του νομού Άρτας και ακολουθεί τις ιστορίες της Ουρανίας Παπαδημητρίου, του μικρού της παιδιού, του δασκάλου του χωριού Βουργαρέλι της Άρτας και του Κώστα, του στελέχους της Λαϊκής Πολιτοφυλακής του ΕΑΜ Μήτσου. Το αφήγημα ακολουθεί τους πρωταγωνιστές στον αγώνα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, στα Δεκεμβριανά και το όργιο της Λευκής Τρομοκρατίας που ακολούθησε τη Συμφωνία της Βάρκιζας και τέλος στη δημιουργία του ΔΣΕ στην Ήπειρο, τις μάχες, τις εξορίες και τα εκτελεστικά αποσπάσματα. 

Το graphic novel "Τέρμινους" χαρακτηρίζεται από ωραίο σκίτσο και ενδιαφέρουσα πλοκή, παρουσιάζει τα τοπικά γεγονότα του νομού Άρτας και ειδικότερα του χωριού Βουργαρέλι, αφήνοντας ωστόσο κενά για τα γεγονότα του Εμφυλίου και ειδικά του ΔΣΕ Ηπείρου. Εκτός των παραπάνω κενών, τα οποία θα τεκμηριώσουμε ιστορικά παρακάτω, το graphic novel "Τέρμινους" τελειώνει με μια μεταφυσική, αλλά δοσμένη με μαεστρία πολιτική και ηθικολογική ανάλυση της Εθνικής Αντίστασης και του αγώνα του ΔΣΕ. Σε κάποιο σημείο εκτός του χώρου και του χρόνου, ο νεκρός Μήτσος Παπαδημητρίου, συναντά ξανά τους στρατοδίκες και ο μακρινός του ανιψιός τον βοηθά να δει πως ο αγώνας του, ένας αγώνας για την δικαίωση της ελληνικής εργατικής τάξης και τη φτωχολογιά, δεν υπήρξε μάταιος, αλλά ενέπνευσε μετέπειτα αγώνες και κινήματα.

Ο συγγραφέας, Λευτέρης Παπαθανάσης γράφει στον πρόλογό του: "Οι κεντρικοί ήρωες δεν είναι τυχαίοι, είναι πρόσωπα της μιας μόνο πλευράς. Άνθρωποι που στρατεύτηκαν στον εαμικό αγώνα, στον ΕΛΑΣ, στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας. Είναι η πλευρά που θεωρώ δική μου. Ελπίζω ότι στάθηκα απέναντι στα πρόσωπα αυτά με ακεραιότητα, χωρίς να προβάλλω πάνω τους τις δικές μου ερμηνείες και κριτικές για τον αγώνα τους, αλλά και χωρίς να επιχειρώ μια βεβιασμένη δικαίωσή τους." 

Σε αυτό ακριβώς το σημείο θεωρούμε πως το "Τέρμινους" και ο ίδιος ο συγγραφέας του δεν στέκεται απολύτως δίκαια απέναντι στους πρωταγωνιστές της ιστορίας του και ασφαλώς προβάλλει και με μεγάλη δεξιοτεχνία τη δική του κριτική και τις δικές του απόψεις. 

Ας ξεκινήσουμε όμως από την ιστορική τεκμηρίωση, μέρος της οποίας δίδεται και από το graphic novel.

Πρόσωπα του "Tέρμινους"

Μήτσος Παπαδημητρίου: Ο Δημήτρης Παπαδημητρίου, συγγενής του συγγραφέα υπήρξε αξιωματικός της Χωροφυλακής κατά το Μεσοπόλεμο. Στη διάρκεια της Κατοχής εντάχθηκε στους κόλπους του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και έλαβε θέση στελέχους στη Λαϊκή Πολιτοφυλακή του χωριού Βουργαρέλι. Υπήρξε επίσης πρόεδρος της Λαϊκής Επιτροπής Βουργαρελίου που είχε συστήσει το ΕΑΜ. Μετά τη Συνθήκη της Βάρκιζας πέρασε σε ομάδα καταδιωκόμενων αγωνιστών και εντάχθηκε στο ΔΣΕ Ηπείρου. Αιχμαλωτίστηκε κατόπιν μάχης στην Ήπειρο και εκτελέστηκε κατόπιν απόφασης εκτάκτου στρατοδικείου.

Μήτσος Παπαδημητρίου, Αρχείο οικογένειας Παπαδημητρίου. 

Κώστας Παπαδημητρίου: Ο Κώστας Παπαδημητρίου υπήρξε δάσκαλος του χωριού Βουργαρέλι Άρτας προπολεμικά και εντάχθηκε στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κατά την περίοδο της Κατοχής. Πιθανώς υπήρξε και μέλος του ΚΚΕ, καθώς έλαβε θέση πολιτικού καθοδηγητή στο 3/40 Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Μετά τη Συνθήκη της Βάρκιζας πέρασε σε ομάδα καταδιωκόμενων αγωνιστών και εντάχθηκε στο ΔΣΕ Ηπείρου, με τον οποίο σκοτώθηκε την άνοιξη του 1947.

Κώστας Παπαδημητρίου, Αρχείο οικογένειας Παπαδημητρίου.

Τα κομμένα κεφάλια της Άρτας

Σε μια από τις σελίδες του graphic novel "Τέρμινους", η Ουρανία Παπαδημητρίου, ευρισκόμενη με το μικρό της παιδί σε κάποια εγκατάσταση του κυβερνητικού στρατού και προφανώς ούσα εκτοπισμένη από τις μετακινήσεις πληθυσμών που επέβαλλαν οι τότε κυβερνήσεις, οδηγείται στο προαύλιο του στρατοπέδου μαζί με άλλους πολίτες για να αντιμετωπίσει ένα φρικτό θέαμα. 

Πρόκειται για κομμένα κεφάλια ανταρτών του ΔΣΕ που ανήκαν προφανώς στο Αρχηγείο Τζουμέρκων:

Στο graphic novel "Τέρμινους" δεν διευκρινίζεται ωστόσο εάν πρόκειται για τη γνωστή περίπτωση έκθεσης κεφαλών στην Άρτα. Το περιστατικό έλαβε χώρα μετά τη γνωστή σφαγή στο Μοναστήρι των Μελατών, από άνδρες του κυβερνητικού στρατού και ΜΑΥ-ΜΑΔ, οι οποίοι κατέσφαξαν με βασανιστήρια άνδρες και γυναίκες αιχμαλώτους. Ωστόσο, από όσο γνωρίζουμε, η έκθεση κεφαλών έλαβε χώρα στην πλατεία μονοπωλίου στην Άρτα και ανάμεσά τους βρισκόταν και η κάρα του Θεόδωρου Ζαλοκώστα (Παλιούρα), υποστράτηγου του ΔΣΕ Ηπείρου.

Το φρικώδες αυτό περιστατικό αποτυπώθηκε στη μνήμη του λαού της Άρτας. Η αυτόπτης μάρτυρας, Πηνελόπη Σαρλή, μαθήτρια τότε του Δημοτικού Σχολείου περιγράφει το περιστατικό ως εξής:

«Ξεκινήσαμε όπως κάθε πρωί να πάμε στο σχολείο. Υπήρχε μια κίνηση στους δρόμους που άλλες μέρες δεν βλέπαμε. Μία αναστάτωση από ανθρώπους και οχήματα. Ποδήλατα και κάρα μας προσπερνούσαν. Τα βλέπαμε να κουβαλάνε σακιά γεμάτα.

Παραξενευτήκαμε. Τι να είχαν μέσα αυτά τα σακιά που με τόση φροντίδα μετέφεραν; Γιατί βιάζονταν γιατί κτυπούσαν κουδούνια και κλάξον για να τους δώσουμε προτεραιότητα; Ή μήπως με αυτό τον τρόπο μας καλούσαν να τους ακολουθήσουμε, για να μας δείξουν κάτι; Ήταν και η ατμόσφαιρα πάνω από τη πόλη βαριά. Κι όλη η κίνηση των τροχοφόρων και των ανθρώπων κατέληγε στην πλατεία Κιλκίς.

Ναι, εδώ όλοι εκείνοι οι περίεργοι έμποροι είχαν εκθέσει την πραμάτεια τους. Το μυστικό που είχανε κρυμμένο μέσα στις λινάτσες.

Εδώ τα είδαμε. Τα είχανε βάλει σε δύο κύκλους σαν να χορεύανε διπλοκάγκελο. Στη μέση της πλατείας. Κι έτσι καταλάβαμε πως όλοι αυτοί που τόση ώρα περνούσαν από μπροστά μας, ήταν κυνηγοί κεφαλών.

Κόσμος πολύς είχε μαζευτεί. Οι υπάλληλοι που πήγαιναν στα γραφεία τους, αυτοί που είχαν καταστήματα εκεί τριγύρω, όλοι οι μαθητές του σχολείου ακόμα και των μικρών τάξεων. Κάποιοι τα κοίταζαν με φρίκη και κάποιοι με περιφρόνηση. Άλλοι δεν μπορούσαν να καταλάβουν, να εξηγήσουν, να συνειδητοποιήσουν. Μερικοί δεν δίστασαν να τα πλησιάσουν και να τα κλωτσήσουν. Να τα στραπατσάρουν περισσότερο. Να τους σπάσουν δόντια, ή να δουν το μυαλό τους να χύνεται από το ήδη ανοιγμένο τους κρανίο. Αλήθεια τι κρότο κάνει ένα κεφάλι που κατρακυλά στο πλακόστρωτο και τι σχήμα παίρνουν τα χείλια;

Οι πιο ψύχραιμοι βάλθηκαν να κάνουν αναγνώριση. «Να ο τάδε» φώναζαν. Ενώ κάποιοι άλλοι που τα αναγνώριζαν επίσης δεν τολμούσαν να πουν τίποτα, μήτε να κλάψουν. Δεν ξέρω ίσως να είδαν κάποιον πολύ γνωστό τους, συγγενή τους. Τον είχαν αποχωριστεί, τον είχαν χαιρετήσει προ πολλού, τον νόμιζαν στο βουνό και τώρα τον έβλεπαν, ασώματο κεφαλή στο πλακόστρωτο της πλατείας.

Μουδιάσανε τα άκρα μας, στέγνωσε το στόμα μας, σοκαριστικό το θέαμα κι ακόμα χειρότερα όλα αυτά που γίνονταν γύρω από αυτό. Η αλαζονεία αυτών που τα είχαν φέρει να τα επιδείξουν σαν λεία τους. Ο χλευασμός και η βαρβαρότητα από τη μεριά των άλλων κι ο σιωπηλή θλίψη των περισσότερων. Λίγο πιο μακριά ακούγονταν ο θρήνος όσων δεν μπόρεσαν να αντέξουν και ξέσπαγαν.

«Τα παιδιά να πάνε στο σχολείο» ακούστηκε κάποια στιγμή «κτύπησε το καμπανάκι». Ο χρόνος δεν μπορεί να παγώσει ούτε σε τέτοιες περιπτώσεις. Η ζωή συνεχίζει την πορεία της. Κατευθυνθήκαμε προς το γυμνάσιο. Εκεί μας περίμενε το πρωινό μας ρόφημα. Ήταν γάλα που τόσο πολύ το θέλαμε. Άλλες φορές κάναμε σα λιμασμένα, όμως εκείνη τη μέρα κανείς δεν μπορούσε να πιει το γάλα του. Στην αρχή θέλησε να το προσφέρει σε κάποιον άλλο, μα ήταν γενική η ανορεξία. Άδειαζε λοιπόν το κυπελλάκι ο καθένας στο χώμα, χωρίς τύψεις που πήγαινε στράφι αυτή η θρεπτική τροφή, αυτή η πολυτέλεια στα δύσκολα χρόνια του πολέμου.

Τα κεφάλια στη συνέχεια τα πήγαν και τα κρέμασαν στο φράκτη της χωροφυλακής. Έμειναν εκεί σε κοινή θέα και ξάφνιασμα των περαστικών μέχρι που τα μάζεψαν μύγες.»

Ανάμεσα στους πεσόντες της μάχης που οδήγησε στην αιχμαλωσία και στη δολοφονία στο μοναστήρι των Μελατών, εντοπίζονται δύο μαχητές με το όνομα Δημήτρης Παπαδημητρίου, χωρίς να πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, αλλά για συνωνυμία, καθώς τα δύο πρόσωπα κατάγονται από διαφορετικά χωριά του νομού. Δεν έγινε κατορθωτό το να τεκμηριώσουμε, αν η έκθεση κεφαλών που αναφέρεται στο "Τέρμινους" είναι η ίδια με την πλατεία μονοπωλίου.

Ένα ακόμα ενδιαφέρον στοιχείο σχετίζεται με τη φωτογράφιση των εν λόγω κεφαλών από στρατιώτες του στρατοπέδου, στο οποίο η Ουρανία βρισκόταν. Στο "Τέρμινους" παρουσιάζεται το παρακάτω σκίτσο:

Η φωτογραφία μοιάζει πολύ με την παρακάτω γνωστή φωτογραφία της περιόδου του Εμφυλίου:

Η παραπάνω φωτογραφία εικάζεται ότι έχει ληφθεί όμως στη Φλώρινα και όχι στην περιοχή της Άρτας. Και εδώ δεν καταφέραμε να διαπιστώσουμε αν ανάλογο φωτογραφικό υλικό υπάρχει και από την Άρτα, ή εάν πρόκειται για καλλιτεχνική αναλογία του συγγραφέα.

Μια κάκιστη ανάλυση

Στο σημείο της "ηθικής νικομάχειας" που ομολογουμένως δίνεται με όμορφο και παραστατικό τρόπο από το συγγραφέα, ο νεκρός πια Μήτσος Παπαδημητρίου συγκρούεται με το φάσμα των στρατοδικών του, βοηθούμενος και από τον εν ζωή ανιψιό του, που ονειρεύεται το όλο περιστατικό. Εδώ ο συγγραφέας ξεκινά τη δική του ηθικολογική και πολιτική ανάλυση, με την οποία διαφωνούμε σε σειρά σημείων:

Πρώτον: Ο Μήτσος Παπαδημητρίου συνειδητοποιεί μέσω του ανιψιού του την τεράστια παρακαταθήκη του αγώνα του ΕΛΑΣ, του ΕΑΜ και του ΔΣΕ, για τους σύγχρονους αγώνες που ακολούθησαν έως σήμερα. Η εικόνα είναι πραγματικά παραστατική:

Όμως πραγματικά, τι θέση έχουν στους αγώνες του κινήματος στην Ελλάδα, ανάμεσα στον Λαμπράκη, τον Τεμπονέρα και το Πολυτεχνείο, οι τρεις ημέρες ισοπέδωσης της Αθήνας για το θάνατο του Αλέξη Γρηγορόπουλου; Πρόκειται για τις ημέρες εκείνες που με αφορμή το θάνατο ενός παιδιού, εκατοντάδες εργαζόμενοι έχασαν αυτοκίνητα και περιουσίες, καθώς κουκουλοφόροι έσπαγαν το κέντρο της πόλης. Θυμάται ο συγγραφέας άραγε πως ο ΣΥΡΙΖΑ είχε επιχειρήσει να καπηλευτεί το χάος και μάλιστα, ήταν στα δικά του μπλοκ που έβρισκαν ασφαλίτες και "χρήσιμοι ηλίθιοι" χώρο για να δράσουν; Έχει δει άραγε ο συγγραφέας ΕΛΑΣίτες ή μαχητές του ΔΣΕ με κουκούλες; Γνωρίζει το σεβασμό που επέδειξαν στη λαϊκή περιουσία και τον κόπο των εργαζομένων και των αυτοαπασχολούμενων; 

Όμως το χειρότερο πρόβλημα δεν είναι αυτό...

Σε δεύτερο σημείο, ο συγγραφέας, που επιθυμεί κατά τα άλλα να σεβαστεί τον αγώνα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ΚΚΕ και ΔΣΕ παρουσιάζει τα εξής στριπάκια:

Εδώ, ο Χαρίλαος Φλωράκης προφανώς, φεύγει από το βάθρο κάποιου συνεδρίου του ΚΚΕ, που το παρακολουθούν σκελετοί και "νουθετεί" τον Μήτσο Παπαδημητρίου λέγοντάς του ότι ο ΔΣΕ δεν είχε δίκιο και ότι αν είχε νικήσει, η Ελλάδα θα είχε καταστραφεί. Με ποιον λοιπόν τρόπο τιμά ο συγγραφέας το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ και το ΔΣΕ, βασικός αιμοδότης των οποίων υπήρξε το ΚΚΕ; 

Γνωρίζει ότι ο Χαρίλαος Φλωράκης, ότι πολιτικά λάθη και αν του καταλογίσουμε, λάθη όχι σαφώς προσωπικά δικά του, αλλά ολόκληρου του κόμματος της εποχής, κράτησε στο ακέραιο και το χαρακτήρα του ΚΚΕ και την τιμή του αγώνα της Εθνικής Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού. 

Ανερυθρίαστα και χωρίς προφανώς να έχει επίγνωση για τον αγώνα που έδωσε  ο παλιός διοικητής της 1ης Μεραρχίας του ΔΣΕ, κατά την προσπάθεια του οπορτουνισμού να διαλύσει το κόμμα, ο συγγραφέας έβαλε λόγια στο στόμα του Χαρίλαου, που ποτέ εκείνος δεν είπε. Μάλιστα ενώ ο Χαρίλαος Φλωράκης είναι από καιρό νεκρός και δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του. 

Αυτή ήταν η τιμή που έκανε στο ΚΚΕ, ο κύριος Παπαθανάσης...

Και αντί να στραφεί, σε κάποιους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και του ΔΣΕ, που όχι μόνο προσπάθησαν να ξηλώσουν το ΚΚΕ και τον αγώνα του ΔΣΕ και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, στην ουσία τους. Σε κάποιους που μέχρι και ευρωβουλευτές έγιναν και που δήλωναν ότι και με τη Νέα Δημοκρατία θα συνεργάζονταν αν ήταν "σοβαρή". Κάποιους του πρώην ΚΚΕ- Εσωτερικού που μεταπήδησαν στον ΣΥΝ και στον ΣΥΡΙΖΑ, ο συγγραφέας βρήκε τον Χαρίλαο Φλωράκη και το ΚΚΕ.

Πάει μάλλον πολύ...