Η εξάπλωση του κινήματος στο νομό Λασηθίου - 1942-1943

H μεγάλη σύσκεψη της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ Λασηθίου

Η δεύτερη και μεγαλύτερη σύσκεψη της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ Λασηθίου έλαβε χώρα στις αρχές του Φλεβάρη του 1943, στον Άγιο Νικόλαο. Η σύσκεψη οργανώθηκε με μεγάλη μυστικότητα στο σπίτι του Βαγγέλη Ψαρρού και σε αυτή, έλαβαν μέρος τα εξής στελέχη:

Από την Ιεράπετρα: Παύλος Θεοδωράκης και Μανόλης Κατσανεβάκης

Από τη Σητεία: Κελόβουλος Τσακαλάκης

Από τη Νεάπολη: Μανόλης Καλλιατάκης και Μιχάλης Κοκολάκης

Από τον Άγιο Νικόλαο: Σωκράτης Διαμαντόπουλος, Νίκος Συμβουλάκης, Μανόλης Κατσούλης και Αθηνά Δεσποτάκη

Εισηγητής της σύσκεψης υπήρξε ο Αντώνης Δουραχαλής, ο γνωστός “Λευτέρης” της Κρήτης. Η σύσκεψη ξεκίνησε με κριτική και αυτοκριτική και λήφθηκαν αποφάσεις για την περαιτέρω ανάπτυξη και μαζικοποίηση του αγώνα και των οργανώσεων του ΕΑΜ. Μια τέτοια σύσκεψη παράνομων και καταδιωκόμενων αγωνιστών, ακριβώς κάτω από τη μύτη των αρχών κατοχής, στον Άγιο Νικόλαο, όπου εδράζονταν πάνω από 1000 Ιταλοί ήταν πραγματικά άθλος και αποδεικνύει την ποιότητα δράσης των οργανώσεων του ΚΚΕ στο νομό. Η μετακίνηση των συμμετεχόντων απαιτούσε τότε ειδική άδεια των αρχών κατοχής και ήταν δύσκολη και επικίνδυνη. Σε αυτό σπουδαία βοήθεια προσέφερε ο λαός όλων των χωριών και πόλεων του Λασηθίου που προστάτευσε και βοήθησε τα μετακινούμενα στελέχη του ΚΚΕ, αλλά και τα απλά κομματικά μέλη του νομού που έλαβαν και εφάρμοσαν υψηλά μέτρα επαγρύπνησης.

Η εξάπλωση των οργανώσεων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ

Με γνώμονα την παραπάνω πολιτική απόφαση του ΚΚΕ και ανάλογη απόφαση του ΕΑΜ Λασηθίου, η άνοιξη του 1943 σηματοδοτεί την εξάπλωση και μεγέθυνση των κομματικών οργανώσεων του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Ιδιαίτερη βάση δίνεται στην ενίσχυση και την οργανωτική εξάπλωση και του ΕΛΑΣ, που ως τότε στο νομό μετρά αρκετούς μαχητές. Έτσι, το καλοκαίρι του 1943 συγκροτείται με βάση την ορεινή περιοχή των Χανίων το αρχηγείο του ΕΛΑΣ Κρήτης, με επικεφαλής το στρατηγό Μάντακα. Ως το τέλος του 1943, θα συγκροτηθεί η 5η Μεραρχία του ΕΛΑΣ, με επικεφαλής της το στρατηγό Γρηγόρη Κοντεκάκη. 

Στο Ρέθυμνο, επικεφαλής του ΕΛΑΣ τοποθετείται ο καπετάνιος Λεμονιάς και στο επιτελείο του τοποθετούνται οι Τρουλινός και Στρατής Βελουδάκης. Στο νομό Ηρακλείου επικεφαλής του ΕΛΑΣ τοποθετείται ο Γιάννης Ποδιάς, με τους Παντραμάνη, Γιώργο Σμπώκο και άλλους, να συγκροτούν το επιτελείο του. Στο νομό Λασηθίου επικεφαλής του ΕΛΑΣ ορίζεται ο Νίκος Σαμαρείτης και πολιτικός και στρατιωτικός υπεύθυνος ο στρατιωτικός γιατρός Γιώργης Παπαμάστορας, με το ψευδώνυμο “Γερουλάνος”. Βάση εξόρμησης του ΕΛΑΣ Λασηθίου αποτελεί η ορεινή περιοχή της Δίκτης και ειδικά η επαρχεία της Βιάννου. Η δημιουργία του ΕΛΑΣ Κρήτης ξεσηκώνει τις έντονες αντιδράσεις των Άγγλων πρακτόρων που σπάνε την ενότητα που υπήρχε από την αρχή σε όλα τα αντάρτικα τμήματα του νησιού. Από εδώ ξεκινά η επίσημη διάσπαση της Εθνικής Οργάνωσης Κρήτης (ΕΟΚ) με τον ΕΛΑΣ.

Τα λασηθιώτικα βουνά αποτελούν πάντα τον πιο ασφαλή τόπο για τους καταδιωκόμενους αγωνιστές και του νομού Ηρακλείου από τη δολοφονική μανία των ναζί κατακτητών, των προδοτών και των δωσιλόγων του Σούμπερτ. Στα χωριά γύρω από τις ρίζες των βουνών του Λασηθίου οι οργανώσεις του ΕΑΜ, του ΚΚΕ και της ΕΠΟΝ αγκαλιάζουν σχεδόν το σύνολο των κατοίκων. Στις Μάλες έδρα του ΕΑΜ είναι το σπίτι του γιατρού Χουρδάκη, τα χωριά Χριστός, Παρσάς, Καλαμαύκα, Ανατολή και Κρούστας είναι σύσσωμα οργανωμένα στο ΕΑΜ και το ΚΚΕ, με επικεφαλής την οικογένεια Ρουκουνάκη. Το χωριό Καμινάκι συσπειρωμένο στο ΕΑΜ, με πρωτοπόρα την Ελευθερία Σκυβαλάκη. Ο Ζαχαρίας Κυριακάκης οργανώνει μαζικά το χωριό Μαρμακέτο. Στο Λασήθι, πρωτοστατούν οι οικογένειες Χρυσού και Φαρσάρη. Στο Βραχάσι, ο κομμουνιστής Μιχάλης Κοσμαδάκης. Όλοι αυτοί οι τόποι συνθέτουν μια ελεύθερη ζώνης σταθερής επικοινωνίας και εφοδιασμού του Λασηθιώτικου ΕΛΑΣ, που λημεριάζει στο Σελεκάνο, τη Λάπαθο, το Καθαρό και το Λάζαρο.

Παράλληλα, στις αρχές του καλοκαιριού του 1943 ξεπερνιέται και η πολιτική αντίθεση του ΕΑΜ Λασηθίου με τον ΕΛΑΣ του νομού. Παράγοντες του ΕΑΜ, καθώς στο νομό οι κατακτητές δεν έχουν προβεί σε εκτενή δολοφονικά πογκρόμ και αυθαιρεσίες, είναι αντίθετοι με την ανάπτυξη μαζικού αντάρτικου. Στην επίλυση αυτού του προβλήματος πρωτοστατεί ο Ρούσσος Κούνδουρος και ο Νίκος Σαμαρείτης. Ο ηγέτης του τοπικού ΕΛΑΣ Νίκος Σαμαρείτης, επικεφαλής των καταδιωκόμενων του ΕΛΑΣ, θα μεταβεί με μεγάλο κίνδυνο στη Νεάπολη, όπου θα συναντηθεί με σειρά στελεχών και εκπροσώπων του ΕΑΜ, προερχομένων κυρίως από τα μεσαία στρώματα και τον προπολεμικό πολιτικό χώρο των Φιλελευθέρων. Ολοκληρωμένος κομμουνιστής, ιδεολογικά καταρτισμένος, ήρεμος, ευέλικτος και διορατικός, ο Σαμαρείτης θα διαλύσει κάθε ιδεολόγημα και θα αναδείξει την αναγκαιότητα για μαζικό εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα στο νομό. Πρώτος πείθεται ο Ρούσσος Κόυνδουρος, του οποίου το πολιτικό και κοινωνικό έρεισμα είναι μεγάλο σε όλο το νομό. Ο ίδιος θα αναλάβει την οργάνωση των συναντήσεων του Σαμαρείτη και με άλλα στελέχη του ΕΑΜ, όπως οι αξιωματικοί Μυλωνάκης και Πιτυκάκης. Όλοι αναμένουν να συναντήσουν κάποιον αστοιχείωτο παλληκαρά, όμως ο Σαμαρείτης θα τους διαψεύσει. Συναντούν έναν καθόλα ενημερωμένο και οξυδερκή αξιωματικό στρατού.

Έτσι, εξασφαλίζεται για μια ακόμα φορά η ενότητα του λαού, στο νομό Λασηθίου και επιτυγχάνεται η μαζικοποίηση των οργανώσεων του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ.

Πηγή: Μιχάλης Κοκολάκης, Ανατολική Κρήτη- Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, Γνώσεις, Αθήνα 1980.