Tέρμινους: Ένα καλό graphic novel με μια κακή ανάλυση

Πρόσφατα έπεσε στα χέρια μας το graphic novel "Τέρμινους", του Λευτέρη Παπαθανάση, από τις εκδόσεις ΚΨΜ. Το όνομα του graphic novel  αντλείται από το όνομα τις εκκαθαριστικής επιχείρησης των κυβερνητικών δυνάμεων, το έτος 1947 και είχε μηδαμινά αποτελέσματα. 

Το graphic novel ξεκινά από την Εθνική Αντίσταση του νομού Άρτας και ακολουθεί τις ιστορίες της Ουρανίας Παπαδημητρίου, του μικρού της παιδιού, του δασκάλου του χωριού Βουργαρέλι της Άρτας και του Κώστα, του στελέχους της Λαϊκής Πολιτοφυλακής του ΕΑΜ Μήτσου. Το αφήγημα ακολουθεί τους πρωταγωνιστές στον αγώνα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, στα Δεκεμβριανά και το όργιο της Λευκής Τρομοκρατίας που ακολούθησε τη Συμφωνία της Βάρκιζας και τέλος στη δημιουργία του ΔΣΕ στην Ήπειρο, τις μάχες, τις εξορίες και τα εκτελεστικά αποσπάσματα. 

Το graphic novel "Τέρμινους" χαρακτηρίζεται από ωραίο σκίτσο και ενδιαφέρουσα πλοκή, παρουσιάζει τα τοπικά γεγονότα του νομού Άρτας και ειδικότερα του χωριού Βουργαρέλι, αφήνοντας ωστόσο κενά για τα γεγονότα του Εμφυλίου και ειδικά του ΔΣΕ Ηπείρου. Εκτός των παραπάνω κενών, τα οποία θα τεκμηριώσουμε ιστορικά παρακάτω, το graphic novel "Τέρμινους" τελειώνει με μια μεταφυσική, αλλά δοσμένη με μαεστρία πολιτική και ηθικολογική ανάλυση της Εθνικής Αντίστασης και του αγώνα του ΔΣΕ. Σε κάποιο σημείο εκτός του χώρου και του χρόνου, ο νεκρός Μήτσος Παπαδημητρίου, συναντά ξανά τους στρατοδίκες και ο μακρινός του ανιψιός τον βοηθά να δει πως ο αγώνας του, ένας αγώνας για την δικαίωση της ελληνικής εργατικής τάξης και τη φτωχολογιά, δεν υπήρξε μάταιος, αλλά ενέπνευσε μετέπειτα αγώνες και κινήματα.

Ο συγγραφέας, Λευτέρης Παπαθανάσης γράφει στον πρόλογό του: "Οι κεντρικοί ήρωες δεν είναι τυχαίοι, είναι πρόσωπα της μιας μόνο πλευράς. Άνθρωποι που στρατεύτηκαν στον εαμικό αγώνα, στον ΕΛΑΣ, στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας. Είναι η πλευρά που θεωρώ δική μου. Ελπίζω ότι στάθηκα απέναντι στα πρόσωπα αυτά με ακεραιότητα, χωρίς να προβάλλω πάνω τους τις δικές μου ερμηνείες και κριτικές για τον αγώνα τους, αλλά και χωρίς να επιχειρώ μια βεβιασμένη δικαίωσή τους." 

Σε αυτό ακριβώς το σημείο θεωρούμε πως το "Τέρμινους" και ο ίδιος ο συγγραφέας του δεν στέκεται απολύτως δίκαια απέναντι στους πρωταγωνιστές της ιστορίας του και ασφαλώς προβάλλει και με μεγάλη δεξιοτεχνία τη δική του κριτική και τις δικές του απόψεις. 

Ας ξεκινήσουμε όμως από την ιστορική τεκμηρίωση, μέρος της οποίας δίδεται και από το graphic novel.

Πρόσωπα του "Tέρμινους"

Μήτσος Παπαδημητρίου: Ο Δημήτρης Παπαδημητρίου, συγγενής του συγγραφέα υπήρξε αξιωματικός της Χωροφυλακής κατά το Μεσοπόλεμο. Στη διάρκεια της Κατοχής εντάχθηκε στους κόλπους του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και έλαβε θέση στελέχους στη Λαϊκή Πολιτοφυλακή του χωριού Βουργαρέλι. Υπήρξε επίσης πρόεδρος της Λαϊκής Επιτροπής Βουργαρελίου που είχε συστήσει το ΕΑΜ. Μετά τη Συνθήκη της Βάρκιζας πέρασε σε ομάδα καταδιωκόμενων αγωνιστών και εντάχθηκε στο ΔΣΕ Ηπείρου. Αιχμαλωτίστηκε κατόπιν μάχης στην Ήπειρο και εκτελέστηκε κατόπιν απόφασης εκτάκτου στρατοδικείου.

Μήτσος Παπαδημητρίου, Αρχείο οικογένειας Παπαδημητρίου. 

Κώστας Παπαδημητρίου: Ο Κώστας Παπαδημητρίου υπήρξε δάσκαλος του χωριού Βουργαρέλι Άρτας προπολεμικά και εντάχθηκε στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κατά την περίοδο της Κατοχής. Πιθανώς υπήρξε και μέλος του ΚΚΕ, καθώς έλαβε θέση πολιτικού καθοδηγητή στο 3/40 Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Μετά τη Συνθήκη της Βάρκιζας πέρασε σε ομάδα καταδιωκόμενων αγωνιστών και εντάχθηκε στο ΔΣΕ Ηπείρου, με τον οποίο σκοτώθηκε την άνοιξη του 1947.

Κώστας Παπαδημητρίου, Αρχείο οικογένειας Παπαδημητρίου.

Τα κομμένα κεφάλια της Άρτας

Σε μια από τις σελίδες του graphic novel "Τέρμινους", η Ουρανία Παπαδημητρίου, ευρισκόμενη με το μικρό της παιδί σε κάποια εγκατάσταση του κυβερνητικού στρατού και προφανώς ούσα εκτοπισμένη από τις μετακινήσεις πληθυσμών που επέβαλλαν οι τότε κυβερνήσεις, οδηγείται στο προαύλιο του στρατοπέδου μαζί με άλλους πολίτες για να αντιμετωπίσει ένα φρικτό θέαμα. 

Πρόκειται για κομμένα κεφάλια ανταρτών του ΔΣΕ που ανήκαν προφανώς στο Αρχηγείο Τζουμέρκων:

Στο graphic novel "Τέρμινους" δεν διευκρινίζεται ωστόσο εάν πρόκειται για τη γνωστή περίπτωση έκθεσης κεφαλών στην Άρτα. Το περιστατικό έλαβε χώρα μετά τη γνωστή σφαγή στο Μοναστήρι των Μελατών, από άνδρες του κυβερνητικού στρατού και ΜΑΥ-ΜΑΔ, οι οποίοι κατέσφαξαν με βασανιστήρια άνδρες και γυναίκες αιχμαλώτους. Ωστόσο, από όσο γνωρίζουμε, η έκθεση κεφαλών έλαβε χώρα στην πλατεία μονοπωλίου στην Άρτα και ανάμεσά τους βρισκόταν και η κάρα του Θεόδωρου Ζαλοκώστα (Παλιούρα), υποστράτηγου του ΔΣΕ Ηπείρου.

Το φρικώδες αυτό περιστατικό αποτυπώθηκε στη μνήμη του λαού της Άρτας. Η αυτόπτης μάρτυρας, Πηνελόπη Σαρλή, μαθήτρια τότε του Δημοτικού Σχολείου περιγράφει το περιστατικό ως εξής:

«Ξεκινήσαμε όπως κάθε πρωί να πάμε στο σχολείο. Υπήρχε μια κίνηση στους δρόμους που άλλες μέρες δεν βλέπαμε. Μία αναστάτωση από ανθρώπους και οχήματα. Ποδήλατα και κάρα μας προσπερνούσαν. Τα βλέπαμε να κουβαλάνε σακιά γεμάτα.

Παραξενευτήκαμε. Τι να είχαν μέσα αυτά τα σακιά που με τόση φροντίδα μετέφεραν; Γιατί βιάζονταν γιατί κτυπούσαν κουδούνια και κλάξον για να τους δώσουμε προτεραιότητα; Ή μήπως με αυτό τον τρόπο μας καλούσαν να τους ακολουθήσουμε, για να μας δείξουν κάτι; Ήταν και η ατμόσφαιρα πάνω από τη πόλη βαριά. Κι όλη η κίνηση των τροχοφόρων και των ανθρώπων κατέληγε στην πλατεία Κιλκίς.

Ναι, εδώ όλοι εκείνοι οι περίεργοι έμποροι είχαν εκθέσει την πραμάτεια τους. Το μυστικό που είχανε κρυμμένο μέσα στις λινάτσες.

Εδώ τα είδαμε. Τα είχανε βάλει σε δύο κύκλους σαν να χορεύανε διπλοκάγκελο. Στη μέση της πλατείας. Κι έτσι καταλάβαμε πως όλοι αυτοί που τόση ώρα περνούσαν από μπροστά μας, ήταν κυνηγοί κεφαλών.

Κόσμος πολύς είχε μαζευτεί. Οι υπάλληλοι που πήγαιναν στα γραφεία τους, αυτοί που είχαν καταστήματα εκεί τριγύρω, όλοι οι μαθητές του σχολείου ακόμα και των μικρών τάξεων. Κάποιοι τα κοίταζαν με φρίκη και κάποιοι με περιφρόνηση. Άλλοι δεν μπορούσαν να καταλάβουν, να εξηγήσουν, να συνειδητοποιήσουν. Μερικοί δεν δίστασαν να τα πλησιάσουν και να τα κλωτσήσουν. Να τα στραπατσάρουν περισσότερο. Να τους σπάσουν δόντια, ή να δουν το μυαλό τους να χύνεται από το ήδη ανοιγμένο τους κρανίο. Αλήθεια τι κρότο κάνει ένα κεφάλι που κατρακυλά στο πλακόστρωτο και τι σχήμα παίρνουν τα χείλια;

Οι πιο ψύχραιμοι βάλθηκαν να κάνουν αναγνώριση. «Να ο τάδε» φώναζαν. Ενώ κάποιοι άλλοι που τα αναγνώριζαν επίσης δεν τολμούσαν να πουν τίποτα, μήτε να κλάψουν. Δεν ξέρω ίσως να είδαν κάποιον πολύ γνωστό τους, συγγενή τους. Τον είχαν αποχωριστεί, τον είχαν χαιρετήσει προ πολλού, τον νόμιζαν στο βουνό και τώρα τον έβλεπαν, ασώματο κεφαλή στο πλακόστρωτο της πλατείας.

Μουδιάσανε τα άκρα μας, στέγνωσε το στόμα μας, σοκαριστικό το θέαμα κι ακόμα χειρότερα όλα αυτά που γίνονταν γύρω από αυτό. Η αλαζονεία αυτών που τα είχαν φέρει να τα επιδείξουν σαν λεία τους. Ο χλευασμός και η βαρβαρότητα από τη μεριά των άλλων κι ο σιωπηλή θλίψη των περισσότερων. Λίγο πιο μακριά ακούγονταν ο θρήνος όσων δεν μπόρεσαν να αντέξουν και ξέσπαγαν.

«Τα παιδιά να πάνε στο σχολείο» ακούστηκε κάποια στιγμή «κτύπησε το καμπανάκι». Ο χρόνος δεν μπορεί να παγώσει ούτε σε τέτοιες περιπτώσεις. Η ζωή συνεχίζει την πορεία της. Κατευθυνθήκαμε προς το γυμνάσιο. Εκεί μας περίμενε το πρωινό μας ρόφημα. Ήταν γάλα που τόσο πολύ το θέλαμε. Άλλες φορές κάναμε σα λιμασμένα, όμως εκείνη τη μέρα κανείς δεν μπορούσε να πιει το γάλα του. Στην αρχή θέλησε να το προσφέρει σε κάποιον άλλο, μα ήταν γενική η ανορεξία. Άδειαζε λοιπόν το κυπελλάκι ο καθένας στο χώμα, χωρίς τύψεις που πήγαινε στράφι αυτή η θρεπτική τροφή, αυτή η πολυτέλεια στα δύσκολα χρόνια του πολέμου.

Τα κεφάλια στη συνέχεια τα πήγαν και τα κρέμασαν στο φράκτη της χωροφυλακής. Έμειναν εκεί σε κοινή θέα και ξάφνιασμα των περαστικών μέχρι που τα μάζεψαν μύγες.»

Ανάμεσα στους πεσόντες της μάχης που οδήγησε στην αιχμαλωσία και στη δολοφονία στο μοναστήρι των Μελατών, εντοπίζονται δύο μαχητές με το όνομα Δημήτρης Παπαδημητρίου, χωρίς να πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, αλλά για συνωνυμία, καθώς τα δύο πρόσωπα κατάγονται από διαφορετικά χωριά του νομού. Δεν έγινε κατορθωτό το να τεκμηριώσουμε, αν η έκθεση κεφαλών που αναφέρεται στο "Τέρμινους" είναι η ίδια με την πλατεία μονοπωλίου.

Ένα ακόμα ενδιαφέρον στοιχείο σχετίζεται με τη φωτογράφιση των εν λόγω κεφαλών από στρατιώτες του στρατοπέδου, στο οποίο η Ουρανία βρισκόταν. Στο "Τέρμινους" παρουσιάζεται το παρακάτω σκίτσο:

Η φωτογραφία μοιάζει πολύ με την παρακάτω γνωστή φωτογραφία της περιόδου του Εμφυλίου:

Η παραπάνω φωτογραφία εικάζεται ότι έχει ληφθεί όμως στη Φλώρινα και όχι στην περιοχή της Άρτας. Και εδώ δεν καταφέραμε να διαπιστώσουμε αν ανάλογο φωτογραφικό υλικό υπάρχει και από την Άρτα, ή εάν πρόκειται για καλλιτεχνική αναλογία του συγγραφέα.

Μια κάκιστη ανάλυση

Στο σημείο της "ηθικής νικομάχειας" που ομολογουμένως δίνεται με όμορφο και παραστατικό τρόπο από το συγγραφέα, ο νεκρός πια Μήτσος Παπαδημητρίου συγκρούεται με το φάσμα των στρατοδικών του, βοηθούμενος και από τον εν ζωή ανιψιό του, που ονειρεύεται το όλο περιστατικό. Εδώ ο συγγραφέας ξεκινά τη δική του ηθικολογική και πολιτική ανάλυση, με την οποία διαφωνούμε σε σειρά σημείων:

Πρώτον: Ο Μήτσος Παπαδημητρίου συνειδητοποιεί μέσω του ανιψιού του την τεράστια παρακαταθήκη του αγώνα του ΕΛΑΣ, του ΕΑΜ και του ΔΣΕ, για τους σύγχρονους αγώνες που ακολούθησαν έως σήμερα. Η εικόνα είναι πραγματικά παραστατική:

Όμως πραγματικά, τι θέση έχουν στους αγώνες του κινήματος στην Ελλάδα, ανάμεσα στον Λαμπράκη, τον Τεμπονέρα και το Πολυτεχνείο, οι τρεις ημέρες ισοπέδωσης της Αθήνας για το θάνατο του Αλέξη Γρηγορόπουλου; Πρόκειται για τις ημέρες εκείνες που με αφορμή το θάνατο ενός παιδιού, εκατοντάδες εργαζόμενοι έχασαν αυτοκίνητα και περιουσίες, καθώς κουκουλοφόροι έσπαγαν το κέντρο της πόλης. Θυμάται ο συγγραφέας άραγε πως ο ΣΥΡΙΖΑ είχε επιχειρήσει να καπηλευτεί το χάος και μάλιστα, ήταν στα δικά του μπλοκ που έβρισκαν ασφαλίτες και "χρήσιμοι ηλίθιοι" χώρο για να δράσουν; Έχει δει άραγε ο συγγραφέας ΕΛΑΣίτες ή μαχητές του ΔΣΕ με κουκούλες; Γνωρίζει το σεβασμό που επέδειξαν στη λαϊκή περιουσία και τον κόπο των εργαζομένων και των αυτοαπασχολούμενων; 

Όμως το χειρότερο πρόβλημα δεν είναι αυτό...

Σε δεύτερο σημείο, ο συγγραφέας, που επιθυμεί κατά τα άλλα να σεβαστεί τον αγώνα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ΚΚΕ και ΔΣΕ παρουσιάζει τα εξής στριπάκια:

Εδώ, ο Χαρίλαος Φλωράκης προφανώς, φεύγει από το βάθρο κάποιου συνεδρίου του ΚΚΕ, που το παρακολουθούν σκελετοί και "νουθετεί" τον Μήτσο Παπαδημητρίου λέγοντάς του ότι ο ΔΣΕ δεν είχε δίκιο και ότι αν είχε νικήσει, η Ελλάδα θα είχε καταστραφεί. Με ποιον λοιπόν τρόπο τιμά ο συγγραφέας το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ και το ΔΣΕ, βασικός αιμοδότης των οποίων υπήρξε το ΚΚΕ; 

Γνωρίζει ότι ο Χαρίλαος Φλωράκης, ότι πολιτικά λάθη και αν του καταλογίσουμε, λάθη όχι σαφώς προσωπικά δικά του, αλλά ολόκληρου του κόμματος της εποχής, κράτησε στο ακέραιο και το χαρακτήρα του ΚΚΕ και την τιμή του αγώνα της Εθνικής Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού. 

Ανερυθρίαστα και χωρίς προφανώς να έχει επίγνωση για τον αγώνα που έδωσε  ο παλιός διοικητής της 1ης Μεραρχίας του ΔΣΕ, κατά την προσπάθεια του οπορτουνισμού να διαλύσει το κόμμα, ο συγγραφέας έβαλε λόγια στο στόμα του Χαρίλαου, που ποτέ εκείνος δεν είπε. Μάλιστα ενώ ο Χαρίλαος Φλωράκης είναι από καιρό νεκρός και δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του. 

Αυτή ήταν η τιμή που έκανε στο ΚΚΕ, ο κύριος Παπαθανάσης...

Και αντί να στραφεί, σε κάποιους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και του ΔΣΕ, που όχι μόνο προσπάθησαν να ξηλώσουν το ΚΚΕ και τον αγώνα του ΔΣΕ και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, στην ουσία τους. Σε κάποιους που μέχρι και ευρωβουλευτές έγιναν και που δήλωναν ότι και με τη Νέα Δημοκρατία θα συνεργάζονταν αν ήταν "σοβαρή". Κάποιους του πρώην ΚΚΕ- Εσωτερικού που μεταπήδησαν στον ΣΥΝ και στον ΣΥΡΙΖΑ, ο συγγραφέας βρήκε τον Χαρίλαο Φλωράκη και το ΚΚΕ.

Πάει μάλλον πολύ...