Ο βομβαρδισμός της Θεσσαλονίκης από τον ΔΣΕ (1948)

Το 1948 και με τις δύο αντίπαλες δυνάμεις του ελληνικού Εμφυλίου να βρίσκονται σε πλήρη ανάπτυξη, θα λάβει χώρα η μοναδική πολεμική επιχείρηση του Δημοκρατικού Στρατού εναντίον ενός τόσο μεγάλου αστικού κέντρου όπως η πόλη της Θεσσαλονίκης.

Η επιχείρηση κατά της Θεσσαλονίκης αποφασίστηκε σε σύσκεψη πολιτικών και στρατιωτικών στελεχών του ΔΣΕ στο χωριό Πύλη Πρεσπών στις 29 Ιανουαρίου του 1948. Με τον ΔΣΕ να μάχεται σε πολλά μέτωπα ανά τη χώρα και τον Εθνικό Στρατό να περνά μια φάση ανασύνταξης και αναδιάταξης δυνάμεων, το επιτελείο των ανταρτών αποφάσισε μια επιχείρηση βομβαρδισμού ενός μεγάλου αστικού κέντρου για λόγους προπαγάνδας και καταρράκωσης του ηθικού των κυβερνητικών δυνάμεων. Στην σύνοδο αυτή και παρά τις διαφωνίες ορισμένων στελεχών, μεταξύ των οποίων και του Μάρκου Βαφειάδη, δόθηκε εντολή στον διοικητή των δυνάμεων του ΔΣΕ στην Κεντρική Μακεδονία, Νίκο Τριανταφύλλου, να διενεργήσει μια επιχείρηση βομβαρδισμού μεσαίας κλίμακας στη Θεσσαλονίκη.


Η επιλογή της Θεσσαλονίκης

Από τα τρία μεγάλα αστικά κέντρα της εποχής η επιλογή της Θεσσαλονίκης πιστεύουμε ότι δεν υπήρξε τυχαία. Αν και δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τις ακριβείς σκέψεις των επιτελών του ΔΣΕ μπορούμε ωστόσο να κάνουμε μια μικρή εκτίμηση των συνθηκών. Οι δυνάμεις του ΔΣΕ στην Στερεά Ελλάδα και ειδικά κοντά στην Αθήνα περιορίζονταν στο μικρό αντάρτικο τμήμα που βρίσκονταν στα Γεράνια Όρη και το σώμα του Παρνασσού. Οι δυνάμεις λοιπόν του ΔΣΕ κοντά στην πρωτεύουσα ήταν πολύ μικρές για να πραγματοποιήσουν μια τέτοια επιχείρηση και σχετικά αποκλεισμένες από οποιαδήποτε κίνηση προς τα νότια. Αντίστοιχα οι δυνάμεις του ΔΣΕ στην Πελοπόννησο που θα μπορούσαν να κινηθούν και να χτυπήσουν την Πάτρα, βρίσκονταν σε ανασύνταξη. Παρά το γεγονός ότι μια τέτοια επίθεση στην Πάτρα ίσως και να ήταν εφικτή από αριθμητικής άποψης, αμφιβάλλουμε για το κατά πόσο ο ΔΣΕ Πελοποννήσου διέθετε τον απαραίτητο εξοπλισμό σε βαρύ πυροβολικό για να την φέρει εις πέρας. Αντίθετα με τα παραπάνω η Θεσσαλονίκη βρίσκονταν κοντά σε μεγάλα αντάρτικα συγκροτήματα που είχαν, αν όχι άμεσα, τουλάχιστον σχετικά γρήγορα, πρόσβαση σε βαρύ οπλισμό. Τοιουτοτρόπως, υποθέτουμε ότι έγινε η επιλογή της Θεσσαλονίκης ως στόχο της επιχείρησης.



Η επιχείρηση

Η επιχείρηση κανονιοβολισμού της Θεσσαλονίκης εκτυλίχθηκε σε δύο φάσεις, μια προπαρασκευαστική και μια επιθετική. Στις 9 Φεβρουαρίου του 1948, ένα σώμα ανταρτών που υπολογίζεται ότι αριθμούσε από 300 έως 900 μαχητές ξεκινά μια επιχείρηση διείσδυσης από τα Κρούσια Όρη στην ευρύτερη περίμετρο της πόλης. Η διείσδυση διαρκεί περίπου 4 ώρες και τα αντάρτικα τμήματα λαμβάνουν θέσεις περίπου 7 χιλιόμετρα μακριά της πόλης στο ύψωμα Δερβένι με ανάπτυξη προς την τοποθεσία Καμήλα. Το αντάρτικο σώμα εκτός από την ομάδα βαρέως πυροβολικού διαθέτει ομάδα προκάλυψης, μεταγωγικά και παίρνει όλες τις απαιτούμενες προφυλάξεις για την κατάληψη των θέσεών του. Ο κανονιοβολισμός γίνεται με ένα γερμανικό κανόνι των 7,5 mm  (μάλλον τύπου Σκόνερ) και διαρκεί περίπου μία ώρα, συγκεκριμένα από τις 2:30 έως της 3:30 της 10ης Φεβρουαρίου. Στην πόλη αναφέρεται η ρίψη 45-50 οβίδων που στόχο είχαν κυβερνητικά κτίρια. Συγκεκριμένα πλήγησαν στρατώνες του Εθνικού Στρατού, αποθήκες πυρομαχικών και ιματισμού, γκαράζ, οι αγγλικοί στρατώνες και αποθήκες καυσίμων κοντά στην παραλία της πόλης. Παρά το γεγονός ότι οι απώλειες των κυβερνητικών δυνάμεων στις εγκαταστάσεις που πλήγησαν δεν μας είναι γνωστές, γνωστές είναι οι παράπλευρες απώλειες από οβίδες που έπεσαν από λάθος την πλατεία Τσιμισκή και Αριστοτέλους και οι οποίες είχαν θύματα 6 πολίτες που έχασαν τη ζωή τους και 7 οι οποίοι τραυματίστηκαν.

Με το πέρας του κανονιοβολισμού, οι αντάρτες ετοιμάζονται για στρατηγική υποχώρηση στις αρχικές τους βάσεις. Οι κυβερνητικές δυνάμεις και το αρχηγείο του Γ Σώματος Στρατού αιφνιδιάστηκαν αρχικά από την επίθεση. Τις πρώτες ώρες, αναφορές του Εθνικού Στρατού μιλούν για "ρίψη ολίγων βλημάτων όλμου" ενώ μια δεύτερη αναφορά που θα ακολουθήσει θα αναφέρει "προσπάθεια κατάληψης της πόλεως υπό των συμμοριτών". Η εικόνα του τι ακριβώς είχε συμβεί δεν ήταν πλήρης στο κυβερνητικό επιτελείο και η φημολογία οργίαζε τις πρώτες ώρες μετά το βομβαρδισμό. Ειδησιογραφικά πρακτορεία και ανταποκριτές έσπευσαν άμεσα στην πόλη η οποία ξαφνικά βρέθηκε στο κέντρο της προσοχής ολόκληρης της Ευρώπης.


Οι κυβερνητικές δυνάμεις αντεπιτίθενται


Κατά την 10η Φεβρουαρίου, ο βομβαρδισμός της Θεσσαλονίκης τίθεται σαν έκτακτο θέμα στην ημερήσια διάταξη του βουλευτικού σώματος και συζητάται εκτενέστατα. Για λόγους γοήτρου και ηθικού η αντεπίθεση πρέπει να οργανωθεί άμεσα και να επιφέρει αποτελέσματα. Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος θα αναφέρει ότι μια ενδεχόμενη αποτυχία ή ολιγωρία θα δώσει την εντύπωση "εθνικής ασυναρτησίας". Το Γ Σώμα Στρατού με τις πρώτες πρωινές ώρες έχει συνέλθει από το σοκ. Σε πρώτη φάση, η βασιλική αεροπορία απογείωσε σμήνος αεροπλάνων το οποίο εντός μερικών ωρών εντόπισε τις θέσεις των ανταρτών οι οποίοι τώρα κινούνταν βόρεια της πόλης σε φάλαγγα κοντά στην περιοχή Άγιος Βασίλειος - Βασιλούδι. Κατά την ανίχνευση, ένα αεροπλάνο spitfire καταρρίφθηκε κοντά στη λίμνη Αγίου Βασιλείου ενώ ένα δεύτερο χτυπήθηκε στα φτερά και την ουρά και αναγκάστηκε να επιστρέψει. Σε μια επιχείρηση αστραπή, μεγάλες μονάδες χωροφυλακής και στρατού μετακινήθηκαν περιμετρικά προσπαθώντας να ανακόψουν την πορεία των ανταρτών προς το όρος Χορτιάτη. Προηγουμένως οι αντάρτες είχαν ανατινάξει γέφυρα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης επιχειρώντας να αποπροσανατολίσουν τις κυβερνητικές δυνάμεις, οι οποίες όμως κινήθηκαν στην σωστή κατεύθυνση. Οι πλαγιοφυλακές του ΔΣΕ σύντομα βρέθηκαν εντός κλοιού και ενάντια σε υπέρτερες δυνάμεις. Τα 18 μεταγωγικά των ανταρτών δυσκόλευαν περισσότερο την κίνηση. Σύντομα αυτό που ξεκίνησε σαν υποδειγματική επίθεση εξελίχθηκε σε τραγική αιματοχυσία. Οι αντάρτες έχασαν περίπου 100 άνδρες στην προσπάθεια υποχώρησης ενώ ακόμα 111 μαχητές τους αιχμαλωτίσθηκαν. Στις επόμενες ημέρες, μέχρι και την 18η Φεβρουαρίου, ο κυβερνητικός στρατός συνεχίζει σε μικρότερη κλίμακα τις επιχειρήσεις καταδίωξης των ανταρτών προς την περιοχή των Κρουσίων. Οι επιχειρήσεις αυτές στοίχισαν τη ζωή σε ακόμα 60-70 αντάρτες ανάμεσα στους οποίους ο διοικητής πυροβολικού Σουμελίδης ή Χατζής, ο παλιός γραμματέας της ΕΠΟΝ Καλκανόπουλος και ο ίδιος ο διοικητής Νίκος Τριανταφύλλου. Οι κυβερνητικές απώλειες δεν είναι γνωστές ούτε δημοσιεύθηκαν ποτέ. Τελικά μια μικρή δύναμη ανταρτών κατάφερε να επιστρέψει στις βάσεις της.


Η τύχη των αιχμαλώτων

Η τύχη που επιφυλάχθηκε στους αιχμάλωτους αντάρτες υπήρξε παρόμοια με αυτή που επιφύλασσαν οι Ρωμαίοι στους ηττημένους αντιπάλους τους. Σε μια θλιβερή πομπή, οι αντάρτες του ΔΣΕ αναγκάστηκαν να παρελάσουν στα κεντρικά σημεία της πόλης με τους "εθνικόφρονες", βαλτούς από την Ασφάλεια και την Χωροφυλακή να τους προπηλακίζουν ασταμάτητα και να τους απειλούν. Στην νίκη των κυβερνητικών δυνάμεων έγινε προσπαθεια να δοθει η μορφή θριάμβου αλλά η συμμετοχή των πολιτών στον προπηλακισμό υπήρξε μικρή. Τα λάφυρα των κυβερνητικών δυνάμεων μέσα στα οποία συγκαταλέγεται και το κανόνι της επιχείρησης φωτογραφήθηκαν και δημοσιεύθηκαν για λόγους προπαγάνδας, ενώ το κανόνι συναρμολογήθηκε και εξετέθη στο λευκό πύργο. Από τους αιχμάλωτους, αντάρτες 52 καταδικάζονται σε θάνατο από το έκτακτο στρατοδικείο, 15 σε ποινές φυλάκισης άνω των 30 ετών και 44 αθωώθηκαν ως βιαίως στρατολογηθέντες. Οι τελευταίοι αθωώθηκαν μάλλον για προπαγανδιστικούς λόγους αφού τα στρατοδικεία της εποχής δεν "χαρίζονταν" εύκολα στους αιχμαλώτους πολέμου.

Φωτογραφικό και έντυπο υλικό

Αιχμάλωτοι αντάρτες στον Λαγκαδά

Οπλισμός του ΔΣΕ που καταλήφθηκε και πομπή αιχμαλώτων ανταρτών

Πομπή των αιχμαλώτων του ΔΣΕ