H δεύτερη μάχη της Ζαχάρως

Προπαρασκευαστικές ενέργειες

Στις 23/06/1948 μετά από τρεις συσκέψεις των διοικητών των τμημάτων του ΔΣΕ Ταϋγέτου, στις οποίες συμμετείχαν οι Πέρδικας, Σαρρήγιαννης, Βρεττάκος και ο Αριστείδης Καμαρινός, λήφθηκε η απόφαση για μια δεύτερη επιχείρηση κατά της Ζαχάρως και των κυβερνητικών δυνάμεων που στάθμευαν εκεί. 

Σημαντική συμβολή στις αποφάσεις του επιτελείου υπήρξε αυτή του αντισυνταγματάρχη Νίκου Γκότση και του επιτελάρχη του Αρχηγείου Πελ/νήσου, Κώστα Κανελλόπουλου, που εφοδίασαν το επιτελείο με λεπτομερείς χάρτες της Ζαχάρως και της γύρω περιοχής της, οι οποίοι κατέγραφαν με λεπτομέρεια τις θέσεις των αντίπαλων δυνάμεων. Ο αντίπαλος διέθετε 140 χωροφύλακες του αποσπάσματος Ζάρα, 35 της υποδιοίκησης Χωροφυλακής και 60 ΜΑΥ. Οι δυνάμεις αυτές βρίσκονταν στο εσωτερικό της κωμόπολης και σε διάφορα περιφερειακά οχυρά. Η διάταξη είχε ως εξής:

• Στρογγυλοράχη: 2 οχυρά, ένα στη θέση προφήτης Ηλίας και ένα στη θέση "Κωσταρέλου".
• Στη θέση Κορδορούγα.
• Στη θέση Μαυροβούνι.
• Στη θέση Άγιος Σπυρίδωνας.
• Στο δημοτικό σχολείο της Ζαχάρως.
• Στο καφενείο Μουσαμά, όπου βρισκόταν ο σταθμός διοίκησης του αξιωματικού της Χωροφυλακής Γ. Ζάρα.

Στην τελική σύσκεψη του επιτελείου του ΔΣΠ Ταϋγέτου, ο Κώστας Κανελλόπουλος που θα διηύθυνε τη μάχη ανέλυσε συστηματικά ολόκληρο το σχέδιο της επιχείρησης, καθορίζοντας τα εξής:

• Τα οχυρά της Στρογγυλοράχης είναι κομβικής σημασίας για την συνολική άμυνα της Ζαχάρως. Ο αιφνιδιασμός τουλάχιστον σε αυτά είναι απαραίτητος. Όταν η επίθεση στα οχυρά αυτά, ένα τάγμα από το Αρχηγείο Ταϋγέτου θα ξεκινούσε την επίθεση στο δυτικό τμήμα της πόλης. Η επιχείρηση αιφνιδιασμού στην Στρογγυλοράχη, ανατέθηκε σε ένα επίλεκτο τμήμα του Αρχηγείου Μαινάλου. 
• Ωφέλιμος χρόνος επίθεσης: 7 ώρες με δυνατότητα παράτασης ακόμα μιας ώρας εάν ο επιτελάρχης το έκρινε σκόπιμο. Σύνθημα σύμπτυξης: δύο φωτοβολίδες προς την κατεύθυνση του σιδηροδρομικού σταθμού.
• Τα τρία εσωτερικά οχυρά στο κέντρο της πόλης (Άγιος Σπυρίδωνας, Καφενείο Μουσαμά και δημοτικό σχολείο) θα είναι κεντρικός στόχος της επίθεσης από τα δυτικά. Η επίθεση του τμήματος αυτού θα ξεκινήσει αμέσως μόλις καταληφθεί ο σιδηροδρομικός σταθμός της πόλης. Τελική έφοδος στα οχυρά αυτά θα διενεργηθεί μόνο μετά την κατάληψη της Στρογγυλοράχης.
• Τμήματα του ΔΣΠ θα καταλάβουν θέσεις άμυνας για την περίπτωση που κυβερνητικές δυνάμεις επιχειρήσουν να αποβιβαστούν με ατμόπλοια από την Κυπαρισία ή το Κατάκωλο.
• Τα άλλα τέσσερα οχυρά στο ανατολικό μέρος της Ζαχάρως θα δεχθούν επίθεση από τμήματα του αντισυνταγματάρχη Σαρρηγιάννη που θα φθάσουν εκεί από τα μονοπάτια του βουνού Λαπίθιο και αρχικά θα επιδιώξουν να βοηθήσουν στην κατάληψη της Στρογγυλοράχης.
• Ένας λόχος του Αρχηγείου Μαινάλου θα προωθηθεί την προηγούμενη στο βουνό Τετράζι και στις 3 το πρωί θα ανατινάξει τη σιδηροδρομική γέφυρα στο "Μπούζι". Ο λόχος θα παραμείνει εκεί σε θέση ενέδρας για δυνάμεις που τυχόν θα κινηθούν από την Κυπαρισσία.
• Ένας ακόμα λόχος θα καταλάβει θέσεις στο όρος Λύκαιο και θα ενεδρεύει για την αποκοπή τυχόν ενισχύσεων από τη Μεγαλόπολη.
• Ο αυχένας της "Σμέρνας" στα βορειοανατολικά της Ζαχάρως θα πρέπει να καλυφθεί από τις δυνάμεις του Αρχηγείου Μαινάλου.
• Για τη χρήση εμπρηστικών βομβών στα οχυρά που βρίσκονται στον κατοικημένο χώρο της Ζαχάρως χρειάζεται ειδική άδεια από τον επιτελάρχη Κ. Κανελλόπουλο.
• Η αεροπορία θα αντιμετωπίζεται ενεργητικά με τη χρήση όπλων, όταν τα αεροπλάνα βρίσκονται σε ύψος κάτω των 800 μέτρων.

Η μάχη

Στις 24/06/1948 και ενώ τα τμήματα του ΔΣΠ κινούνται για την κατάληψη των θέσεων που έχουν οριστεί στο σχέδιο μάχης, το τμήμα Βρεττάκου προσκρούει μερικά λεπτά πριν την ώρα της επίθεσης (3 π.μ.) σε μια προωθημένη διμοιρία χωροφυλάκων που είχε εγκατασταθεί ενεδερευτικά στο χωριό Ξηροχώρι, βορειοανατολικά της Ζαχάρως. Παράλληλα, το τμήμα Βρεττάκου διαπιστώνει την ύπαρξη ελεύθερων σκοπευτών στους αμπελώνες ανατολικά και νότια της Στρογγυλοράχης για την εξουδετέρωση των οποίων σπαταλήθηκε περίπου μια ώρα. 

Έτσι, ο αιφνιδιασμός των οχυρών της Στρογγυλοράχης, κομβικός για την επιτυχία της επιχείρησης είχε αποτύχει. 

Το τμήμα του Αρίστου Καμαρινού διείσδυσε τρέχοντας από την κατεύθυνση του σιδηροδρομικού σταθμού και της παραλίας του Κυπαρισσιακού Κόλπου, πέρασε μέσα στα δυτικά της πόλης και με μεγάλη αυτοθυσία ξεκίνησε να εκκαθαρίζει τις δυνάμεις του Ζάρα στο δυτικό τμήμα. Εξουδετέρωσαν πολλούς ελεύθερους σκοπευτές σε διάφορα σπίτια, και τα τρία εσωτερικά φυλάκια της πόλης είτε εξουδετερώθηκαν, είτε απομονώθηκαν. 

Στα νοτιοδυτικά της κωμόπολης τα οχυρά "Μαυροβούνι" και "Κωσταρέλου" προέβαλαν σκηλρή αντίσταση και καταλήφθηκαν μόνο στις 9 το πρωί. Όλα έδειχναν ότι σύντομα θα έπεφτε και η Στρογγυλοράχη, όμως οι πρώτες αντεπιθέσεις του αντιπάλου άρχισαν να εκδηλώνονται στον Άγιο Σπυρίδωνα και στο καφενείο Μουσαμά. 

Παράλληλα, η κυβερνητική αεροπορία είχε κάνει την εμφάνισή της με το πρώτο πρωινό φως και αντιμετωπιζόταν ενεργητικά. Ένα αεροπλάνο τύπου spitfire καταρρίφθηκε και ο πιλότος του το προσγείωσε αναγκαστικά σε παρακείμενο χωράφι. Οι ασύρματοι του ΔΣΠ "έπιασαν" τις συνομιλίες των πολιορκημένων, οι οποίοι ζητούσαν να γίνουν ρίψεις πυρομαχικών τα οποία είχαν αρχίσει να εξαντλούνται. 

Στις 11 το πρωί και ενώ ο ωφέλιμος χρόνος επίθεσης είχε περάσει χωρίς την κατάληψη της Στρογγυλοράχης, βενζινόπλοια άρχισαν να επιβιβάζουν ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις από την Κυπαρισσία και το Κατάκωλο, ενώ από τη Δημητσάνα κινήθηκαν και 2 τάγματα της 72ης Ταξιαρχίας προς τον αυχένα της "Σμέρνας". Παράλληλα, αυτοκίνητα γεμάτα στρατό έφθαναν από την Ανδρίτσαινα. 

Έτσι, ο Κ. Κανελλόπουλος διέταξε την σύμπτυξη των δυνάμεων του ΔΣΠ και την τακτική τους υποχώρηση. προς το βουνό Λαπίθιο. Για το τμήμα του Καμαρινού που βρισκόταν εντός της κωμόπολης, η σύμπτυξη ήταν ιδιαίτερα δύσκολη: Έπρεπε να περάσουν από τον Άγιο Σπυρίδωνα και τη Στρογγυλοράχη για να καταφέρουν να συμπτυχθούν, ενώ βάλλονταν από παντού. Ευτυχώς, υπήρξε πρόβλεψη για το ενδεχόμενο του εγκλωβισμού εντός της πόλης και ο δύο λόχοι του Π. Μπάρτζου και του Μανώλη Αθανασόπουλου, είχε λάβει θέσεις σε όλο το μήκος της κωμόπολης παρέχοντας σημαντική κάλυψη. Παράλληλα, οι λόχοι του Ηλία Καλαρίτη και του Μένη Πιερρουτσάκου μάχονταν στο καφενείο Μουσαμά εμποδίζοντας κάθε προσπάθεια αντεπίθεσης. 

Οι λόχοι που ενέδρευαν στα παράλια κατάφεραν να καθηλώσουν τις δυνάμεις που είχαν αποβιβαστεί με πλοιάρια.

Παρόλα αυτά, ενώ η υποχώρηση έγινε χωρίς σημαντικά προβλήματα, στα νοτιοδυτικά του βουνού Μίνθη, το τμήμα Καμαρινού επισημάνθηκε και ο επίτροπος του τάγματος Παναγιώτης Κούτρης τραυματίστηκε βαριά στα πόδια από ριπή οπλοπολυβόλου. Έγιναν προσπάθειες για τη μεταφορά του που στοίχησαν τη ζωή σε έναν αντάρτη και τον τραυματισμό ενός ακόμα. Ο Κούτρης ζήτησε να τον αφήσουν εκεί και να φύγουν και αυτοκτόνησε με το προσωπικό του περίστροφο. 

Τελικά, μερικές ώρες μετά, ο ΔΣΠ υποχώρησε κανονικά χωρίς άλλες απώλειες. 

Απώλειες και κριτική της μάχης

Κυβερνητικές δυνάμεις: 23 νεκροί (15 χωροφύλακες, 8 ΜΑΥ) και 35 τραυματίες.

ΔΣΠ: 28 νεκροί και 40 τραυματίες.

Στην κριτική της μάχης που έγινε λίγες ημέρες αργότερα σε ειδική σύσκεψη στελεχών, επισημάνθηκαν τα εξής:

• Το πρόβλημα ανεφοδιασμού με πυρομαχικά και οπλισμό οξυνόταν όλο και περισσότερο. Ο αντίπαλος οχυρωνόταν όλο και καλύτερα και διαθέτει άφθονο οπλισμό και εφόδια.
• Αν η επιχείρηση ανεφοδιασμού από το ΓΑ του ΔΣΕ, με ατμόπλοιο είχε στεφθεί με επιτυχία, ο ΔΣΠ θα κατείχε τα υλικά μέσα για την κατάληψη και διατήρηση της Ζαχάρως.
• Το θετικό στοιχείο της επιχείρησης ήταν ο αντίπαλος ανησύχησε και ενδεχομένως θα κινητοποιούσε δυνάμεις από το κύριο μέτωπο του Γράμμου, ενώ δεν θα μπορούσε να μετακινήσει δυνάμεις από την Πελοπόννησο στο κύριο μέτωπο του Γράμμου.
• Τα ενεδρεύοντα τμήματα του ΔΣΠ πέτυχαν να καθηλώσουν τον αντίπαλο όπου χρειάστηκε για την αποχώρηση των δυνάμεων από τη Ζαχάρω.
• Εάν ο ΔΣΠ διέθετε 2 ακόμα ώρες, η Ζαχάρω θα είχε καταληφθεί.

Φωτογραφίες 

Ο Νίκος Γκότσης στον ΕΛΑΣ Πελοποννήσου.

Ο Παναγιώτης Κούτρης στον ΕΛΑΣ Πελοποννήσου.