Σκέψεις με αφορμή τα 40 χρόνια από το φασιστικό πραξικόπημα στη Χιλή

Άρθρο του Ριζοσπάστη

Xιλή 11 Σεπτέμβρη 1973. Με τις πλάτες των ΗΠΑ εκδηλώνεται και επικρατεί στρατιωτικό πραξικόπημα με επικεφαλής τον στρατηγό Πινοσέτ, που ανατρέπει την κυβέρνηση της Λαϊκής Ενότητας η οποία διήρκεσε 1.141 μέρες. Ο πρόεδρος Σαλβαδόρ Αλιέντε πεθαίνει ηρωικά υπερασπιζόμενος το προεδρικό μέγαρο.
Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν οι φυλακισμένοι ξεπερνάνε τις 40 χιλιάδες, οι βασανισμένοι φτάνουν τις 30.000. Σε 3.065 ανέρχονται επίσημα οι νεκροί - εκτελεσμένοι και «εξαφανισμένοι». Πολλοί από αυτούς -όπως ο τόσο αγαπητός στη χώρα μας μουσικοσυνθέτης Βίκτορ Χάρα- αφήνουν την πνοή τους τις πρώτες μέρες κιόλας στο Στάδιο του Σαντιάγκο όπου στοιβάζονται κατά χιλιάδες.
Από την εκλογή του Αλιέντε στο πραξικόπημα
Το 1969 συγκροτείται η Λαϊκή Ενότηταi ενόψει των προεδρικών εκλογών του 1970 στις οποίες συμμετέχει με υποψήφιο τον Σαλβαδόρ Αλιέντεii. Στις εκλογές της 4ης Σεπτέμβρη 1970 βγαίνει πρώτος με 36,6% (με διαφορά 1,3% από το δεύτερο) και στις 4/11 αναλαμβάνει καθήκοντα.
Η κυβέρνηση της Λαϊκής Ενότητας -δεχόμενη σημαντική βοήθεια από την ΕΣΣΔ και άλλες σοσιαλιστικές χώρεςiii- προωθεί μια σειρά μέτρα που βελτιώνουν ουσιαστικά τη ζωή των λαϊκών στρωμάτων.

Περνάνε στα χέρια του κράτους τα ορυχεία χαλκού (μάλιστα η εθνικοποίηση περνά ομόφωνα από το Κοινοβούλιο). Συνολικά εθνικοποιούνται γύρω στις 70 μεγάλες επιχειρήσεις. Απαλλοτριώνονται τσιφλίκια εκατομμυρίων στρεμμάτων. Η βιομηχανική παραγωγή ανεβαίνει. Δίνονται μισθολογικές αυξήσεις και αυξάνει η συμμετοχή των μισθωτών στο ΑΕΠ από 50% σε 59% σε συνθήκες αυξημένων ρυθμών ανάπτυξης (το 1971 αγγίζει το 7%) και ενόσω η παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία δεν έχει ακόμη κλονιστεί από την κρίση που θα ξεσπάσει το 1973.
Στις δημοτικές εκλογές τον Απρίλη του 1971 η Λαϊκή Ενότητα αποκτά απόλυτη πλειοψηφία (το ΚΚ Χιλής λαμβάνει 16,9%). Ωστόσο το γεγονός ότι η αστική τάξη διατηρεί την οικονομική και πολιτική της κυριαρχία γίνεται σύντομα αισθητό.
Βασικά διατροφικά προϊόντα όπως το κρέας και τα πουλερικά σχεδόν εξαφανίζονται από την αγορά. Αρκετά αργότερα γράφεται ότι αρκετοί από τους γαιοκτήμονες σφαγιάζουν μαζικά ζώα και πουλερικά με μια λογική «καμένης γης». Γενικεύεται η μαύρη αγορά, το δολάριο εκτινάσσεται. Το 1972 υπάρχει έλλειψη σε σχεδόν όλα τα είδη πρώτης ανάγκης, από τρόφιμα μέχρι οδοντόκρεμες και σπίρτα.
Μπροστά σε αυτή την κατάσταση η κυβέρνηση επιλέγει τον εξευμενισμό επιχειρηματικών κύκλων. Προσπαθεί να καθησυχάσει το κεφάλαιο επαναλαμβάνοντας πως το πρόγραμμα εθνικοποιήσεων αφορά μόνο 150 από τις 35.000 βιομηχανίες και βιοτεχνίες της χώρας.


Το Μάρτη του 1971 ο Αλιέντε από το βήμα του Κογκρέσου κάνει άνοιγμα προς τους μικρούς και μεσαίους βιομήχανους συγκαταλέγοντάς τους στους «οικοδόμους της νέας οικονομίας». Εκδηλώνονται αντιθέσεις μέσα στην ίδια την κυβέρνηση. Αναπτύσσονται ουτοπικές και αντιδραστικές θεωρίες περί «Χιλιανού Σοσιαλισμού» σε αντιδιαστολή με τον επιστημονικό σοσιαλισμό και σε αντιπαράθεση με την ΕΣΣΔ. Στις 26 Μάη 1972 στην εφημερίδα «Ελ Σίγκλο» του ΚΚ Χιλής γίνεται λόγος για σοβαρή κρίση πολιτικού προσανατολισμού στη Λαϊκή Ενότητα και στην πορεία της κυβέρνησης.

Οι αντιφάσεις αυτές, όπως είναι αναμενόμενο, τροφοδοτούν τη σύγχυση και βοηθούν στην αποστασιοποίηση μαχητικών τμημάτων της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων που στήριξαν τη Λαϊκή Ενότητα στη βάση ενός προγράμματος που διακήρυττε τη λαϊκή εξουσία: «Οι επαναστατικοί μετασχηματισμοί που απαιτεί η χώρα μπορούν να πραγματοποιηθούν μόνο εάν ο χιλιάνικος λαός πάρει στα χέρια του την εξουσία και την ασκήσει πραγματικά και αποτελεσματικά... Οι λαϊκές και επαναστατικές δυνάμεις δεν ενώθηκαν για να αγωνιστούν για μια απλή αντικατάσταση ενός προέδρου από άλλον, ούτε για να αλλάξουν ένα κόμμα από άλλα στην κυβέρνηση, αλλά για να φέρουν σε πέρας τις βαθιές αλλαγές που απαιτεί η εθνική κατάσταση στη βάση του περάσματος της εξουσίας από τις παλιές ομάδες που επικυριαρχούν στους εργαζόμενους, την αγροτιά και τα προοδευτικά τμήματα των μεσαίων στρωμάτων της πόλης και του χωριού».iv

Η κυβέρνηση της Λαϊκής Ενότητας φυσικά τελικά έδρασε στο πλαίσιο από το οποίο αντλούσε τη νομιμότητά της.v Γι' αυτό όχι μόνο δε διαμορφώνεται Λαϊκό Κράτος και «νέα θεσμική τάξη πραγμάτων» που υποσχόταν το πρόγραμμά της, αλλά σύνθημα κεντρικό των κυβερνητικών κύκλων γίνεται η αυστηρή τήρηση της θεσμικής νομιμότητας του αστικού κράτους, την ώρα που οι κλασικοί του Μαρξισμού - Λενινισμού προειδοποιούσαν πως η συντριβή του είναι προϋπόθεση για τη λαϊκή εξουσία. Το πρόβλημα της εξουσίας επιδρά και στην πολιτική συμμαχιών με τα μικροαστικά στρώματα, καθώς το κράτος - αστικό ή εργατικό - αποτελεί βασικό μοχλό για την υλοποίησή της.
Καθόλη αυτή την περίοδο η ταξική πάλη οξύνεται με όλες τις μορφές. Η ταξική και πολιτική πόλωση κλιμακώνεται. Οι απεργιακές κινητοποιήσεις αυξάνονται εντυπωσιακά, δείχνοντας μια ανεβασμένη κινητικότητα της εργατικής τάξης. Παράλληλα πολλαπλασιάζονται οι απόπειρες αποσταθεροποίησης. Τον Οκτώβρη του 1970 δολοφονείται ο αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων στρατηγός Σνέιντερ. Τον Οκτώβρη του 1972 εκδηλώνεται λοκ-άουτ με πυρήνα τους ιδιοκτήτες των φορτηγών, που επιχειρεί να παραλύσει μεταφορές και συγκοινωνίες. Το 1973 εκδηλώνεται η καπιταλιστική κρίση με ιδιαίτερη ένταση στη Χιλή. Ο πληθωρισμός τρέχει με τριψήφιο νούμερο. Παρά ταύτα στις βουλευτικές εκλογές της 4 Μάρτη η Λαϊκή Ενότητα λαμβάνει το 43,4% των ψήφων. Η οργανωμένη ένοπλη βία από παρακρατικές οργανώσεις όπως η «Πατρίδα και Ελευθερία» δεν συναντά οργανωμένη λαϊκή απάντηση. Τον Ιούλη δολοφονείται ο πλοίαρχος Αρτούρο Αράγια, υπασπιστής του Αλιέντε. Στις 22 Αυγούστου το Κοινοβούλιο καταγγέλλει με ψήφισμά του τον Αλιέντε για παραβιάσεις του Συντάγματος και επιδίωξη εγκαθίδρυσης ολοκληρωτικού καθεστώτος.
Ο Αλιέντε όχι μόνο απορρίπτει κάθε πρόταση για εξοπλισμό του λαού αλλά στις 23 Αυγούστου τοποθετεί τον Πινοσέτ επικεφαλής των Ενόπλων Δυνάμεων και επιπλέον του εμπιστεύεται τα όποια σχέδια υπήρχαν για την άμυνα σε ενδεχόμενο πραξικόπημα. Η συνέχεια είναι γνωστή...
Σκέψεις για την τακτική και τη στρατηγική

Η πείρα της Χιλής επιβεβαιώνει με τραγικό τρόπο πριν απ' όλα το βασικό δίδαγμα που βγήκε από την πείρα της Παρισινής Κομμούνας, το οποίο οι Μαρξ και Ενγκελς τόνισαν και στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, ότι «η εργατική τάξη δεν μπορεί να κατακτήσει την έτοιμη κρατική μηχανή και να τη βάλει σε κίνηση για τους δικούς της σκοπούς». Πρέπει, όπως υπογράμμισε και ο Λένιν, «να συντρίψει, να τσακίσει την "έτοιμη κρατική μηχανή" και να μην περιοριστεί στην απλή κατάληψή της»vi. Στη θέση της δικτατορίας της αστικής τάξης η εργατική τάξη βάζει το δικό της κράτος, τη Δικτατορία του Προλεταριάτου.

Η μαύρη αυτή επέτειος προσφέρεται για να αναπτυχθεί ο προβληματισμός γύρω από ζητήματα στρατηγικής του επαναστατικού κινήματος. Για τα ζητήματα του κράτους, της εξουσίας, της στάσης απέναντι στη σοσιαλδημοκρατία. Ζητήματα απαντημένα που όμως επαναφέρουν οι θεωρίες του «σοσιαλισμού του 21ου αιώνα» και οι υπέρμαχοι των «μεταβατικών προγραμμάτων» και των «κυβερνήσεων της αριστεράς».

Η συζήτηση γύρω από τη Χιλή του Αλιέντε συνήθως περιστρέφεται γύρω από το υποθετικό ερώτημα αν θα μπορούσε -και πώς- η εξέλιξη να είναι διαφορετική. Λόγου χάρη γίνεται λόγος για την έλλειψη ενιαίου κέντρου, για την υπερβολική νομιμοφροσύνη στους θεσμούς, ή ακόμη για το ότι ο Αλιέντε πλήρωσε τον υπερβολικό σεβασμό στις ελευθερίες, μάλιστα ο τότε ΓΓ του ΚΚ Χιλής, Λουίς Κορβαλάν, λέει ότι το σφάλμα αυτό ανήκει σε όλα τα κόμματα της Λαϊκής Ενότητας.vii Η συζήτηση αυτή δε φωτίζει τις αιτίες των προβλημάτων που παρατίθενται και ξεπερνά ίσως το πιο ουσιαστικό ζήτημα: Πώς, με ποια στρατηγική, προετοιμάζεται η εργατική τάξη και το κίνημα για τη στιγμή της αποφασιστικής σύγκρουσης, την οποία δεν μπορούμε να προκαθορίσουμε. Αφήνει έξω από τον προβληματισμό γιατί στις 11 Σεπτέμβρη η πρωτοπορία βρέθηκε να δίνει ουσιαστικά μόνη της μια χαμένη μάχη, χωρίς τη μαζική συμμετοχή μιας εργατικής τάξης που με τόσο ηρωισμό και πρωτοβουλία κατανίκησε το λοκ άουτ του 1972.viii Πώς είναι δυνατό, με τόσα που μεσολάβησαν έως τις 11/9/73, η συνωμοσία της χιλιανής αντίδρασης να «αιφνιδιάσει την επανάσταση» όπως ισχυρίζεται το 25ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ;ix

Μέσα από βασικά ντοκουμέντα αναδείχνονται γενικότερα προβλήματα στρατηγικής του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος τη συγκεκριμένη περίοδο.
Φυσικά λόγος γίνεται για τα προβλήματα του κομμουνιστικού κινήματος και όχι για τις φαντασιώσεις τροτσκιστών και άλλων περιθωριακών ρευμάτων ξένων προς το εργατικό κίνημα, που άλλοτε παρομοίαζαν τον Αλιέντε με τον Κερένσκι και άλλοτε ισχυρίζονταν ότι οι μάζες ήδη έχουν καταλάβει την εξουσία στις γειτονιές.
Αντιφάσεις υπάρχουν και στο χαρακτηρισμό της κατάστασης. Για παράδειγμα, ενώ στο 24ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1971 γίνεται λόγος για κυβέρνηση εμπιστοσύνης του λαού της Χιλήςx στο 25ο Συνέδριο, μετά την ήττα, κάνει λόγο για «επανάσταση» στη Χιλή «φωτεινή εκδήλωση του διακαούς πόθου του λαού αυτής της χώρας ν' απαλλαγεί από την καταπίεση και την εκμετάλλευση της ντόπιας αστικής τάξης και των ξένων μονοπωλίων». Σε άλλα ντοκουμέντα κομμάτων γίνεται λόγος για επαναστατική κατάσταση.
Η «ειρηνική μετάβαση» έχει ήδη κοστίσει εκατόμβες θυσιών στο εργατικό κίνημα της Χιλής και όμως το συμπέρασμα που περιέχεται στην εισήγηση προς το 25ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ (1976) είναι το ανάποδο: «η προσωρινή ήττα της χιλιανής επανάστασης δε μειώνει τις ιστορικές υπηρεσίες της και τη σημασία της πείρας της. Η τραγωδία της Χιλής καθόλου δε διέψευσε το συμπέρασμα των κομμουνιστών ότι η επανάσταση μπορεί να νικήσει από διάφορους δρόμους, μαζί και τον ειρηνικό δρόμο, αν υπάρχουν γι' αυτόν οι απαραίτητες συνθήκες».xi

Η συνδιάσκεψη των Κομμουνιστικών Κομμάτων της Λατινικής Αμερικής και Καραϊβικής που συνήλθε στην Αβάνα το 1975 εκτιμά πως «η χιλιάνικη εμπειρία πάνω απ' όλα επιβεβαιώνει την ισχύ της μαρξιστικής - λενινιστικής αντίληψης για το ότι οι παλιές τάξεις δεν εγκαταλείπουν εθελοντικά την εξουσία. Αντίθετα, την υπερασπίζονται με νύχια και δόντια. Με τον ίδιο τρόπο επιβεβαιώνει τον καθοδηγητικό ρόλο της εργατικής τάξης και της ανάγκης να αποφευχθεί η απομόνωσή της στην προσπάθεια για τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Επιβεβαιώνει την ανάγκη εφαρμογής μιας πολιτικής συμμαχιών πλατιάς και ευέλικτης και υπογραμμίζει την υποχρεωτικότητα μιας ενιαίας διεύθυνσης, σταθερής και ομογενούς των δυνάμεων του αντιιμπεριαλιστικού συνασπισμού. Η χιλιάνικη εμπειρία δείχνει καθαρά ότι το επαναστατικό κίνημα δεν μπορεί να απορρίψει κανένα από τους δρόμους δημοκρατικής ανόδου στην εξουσία, αλλά πρέπει επίσης να είναι πλήρως προετοιμασμένο και έτοιμο να υπερασπιστεί τις δημοκρατικές κατακτήσεις με τη δύναμη των όπλων».xii

Η Ολομέλεια του ΚΚ Χιλής τον Αύγουστο του 1974 εκτιμά ότι «το κόμμα επεξεργάστηκε σωστά την πολιτική γραμμή για όλη την περίοδο που το οδήγησε στην μερική κατάληψη της εξουσίας» αλλά «δεν είχαμε επεξεργαστεί αρκετά καθαρά τη γραμμή μας για την κατάκτηση όληςxiiiτης εξουσίας και το πέρασμα από το ένα στάδιο της επανάστασης στο άλλο, που θα μας επέτρεπε πραγματικά να φτάσουμε στο σοσιαλισμό».xiv Πώς όμως να υπάρχει στρατηγική για το σοσιαλισμό αν ισχύει η άποψη του προέδρου του ΚΚ Χιλής σήμερα ότι «ποτέ το ΚΚ δεν επέλεξε να διαρρήξει τη θεσμική νομιμότηταxv, να καταπατήσει το Σύνταγμα ή να αναζητήσει μια διέξοδο ρήξης. Για αυτή τη στάση το ΚΚ δέχτηκε κριτική από τμήματα της αριστεράς»;xvi
Πώς να μην υπάρχει δυσκολία στην επεξεργασία στρατιωτικής πολιτικής, που επίσης επισημαίνει ως πρόβλημα η Ολομέλεια του Αυγούστου, όταν όχι μόνο δεν έχει αποσαφηνιστεί το πρόβλημα της εξουσίας και του χαρακτήρα της σύγκρουσης και της επανάστασης; Οταν το 1969, την περίοδο συγκρότησης της Λαϊκής Ενότητας, το ΚΚ Χιλής τοποθετούνταν κατηγορηματικά κατά του ένοπλου δρόμου «στις δοσμένες συνθήκες», θεωρώντας ότι υπάρχουν δυνατότητες για την άνοδο στην εξουσία μέσω των εκλογών;xvii

Στο τρέχον πρόγραμμα του ΚΚ Χιλής η ανάγνωση της πείρας του 1970-'73 είναι ότι «η αστική τάξη και ο ιμπεριαλισμός έμαθαν από την εμπειρία της κυβέρνησης της Λαϊκής Ενότητας ότι μια δημοκρατία πλέρια και αντιπροσωπευτική θέτει σε κίνδυνο την κυριαρχία τους».xviii
Ωστόσο η πραγματικότητα δεν έχει επιβεβαιώσει την άποψη ότι μια στρατηγική δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων και «διεύρυνσης» της αστικής δημοκρατίας, και μάλιστα στις συνθήκες του ιμπεριαλισμού, μπορεί να οδηγήσει στο σοσιαλισμό. Αντίθετα και η συγκεκριμένη πείρα της Χιλής υπενθυμίζει και επιβεβαιώνει την προειδοποίηση του Λένιν ότι «όσο πιο εξελιγμένη είναι η δημοκρατία τόσο πιο κοντά βρίσκονται τα πογκρόμ ή ο εμφύλιος πόλεμος σε κάθε βαθιά πολιτική διάσταση επικίνδυνη για την αστική τάξη».xx

Το ΚΚΕ έχει εξάγει το συμπέρασμα ότι η θέση για «ειρηνικό δρόμο», η υιοθέτηση ενός «ενδιάμεσου» στόχου εξουσίας, που χαρακτηριζόταν είτε «επαναστατική εξουσία αστικοδημοκρατικού χαρακτήρα» ή «Λαϊκή Δημοκρατική Κυβέρνηση», είτε «αντιιμπεριαλιστική - αντιμονοπωλιακή εξουσία» ή «αντιμονοπωλιακή διακυβέρνηση» ήταν βασικά προβλήματα που ταλάνισαν το Κομμουνιστικό Κίνημα. Σημείωσε ότι δεν πρέπει να συγχέεται ο χαρακτήρας της εξουσίας με τις μεταβατικές «στιγμές» του ιστορικού χρόνου. Να μη χάνεται ο στόχος της επαναστατικής ανατροπής του καπιταλισμού και η αντίστοιχη κοινωνική συμμαχία της εργατικής τάξης με τα λαϊκά στρώματα που υπηρετεί αυτό το σκοπό. Να μη χάνεται ο στόχος της κατάκτησης της εργατικής εξουσίας, της δικτατορίας του προλεταριάτου. Το κεντρικό δηλαδή πρόβλημα, που είναι αναντικατάστατος όρος για την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής για τη σοσιαλιστική οικοδόμηση.

Φυσικά τα γενικότερα προβλήματα στρατηγικής του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, που πρέπει να φωτιστούν καλύτερα και με βάση την πείρα της Χιλής, δε μηδενίζουν τον ηρωικό αγώνα των κομμουνιστών και των λαϊκών δυνάμεων της Χιλής.
Τιμούμε στους εργάτες και τους νεολαίους που αντιστάθηκαν, τους κομμουνιστές, τους μαχητές του Πατριωτικού Μετώπου «Μανουέλ Ροντρίγκες», όλους τους δημοκράτες και αγωνιστές που πάλεψαν για την ανατροπή της μισητής φασιστικής δικτατορίας. που έπνιξε στο αίμα την αυταπάτη μιας «θεσμικής» και ειρηνικής μετάβασης στο σοσιαλισμό.
Μελετάμε την πείρα, διδασκόμαστε, προχωράμε.


Παραπομπές

i. Τη συγκροτούν τα ΚΚ Χιλής, Σοσιαλιστικό Κόμμα Χιλής, το Ριζοσπαστικό Κόμμα, η Κίνηση Ενωμένης Λαϊκής Δράσης, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα και η Ανεξάρτητη Λαϊκή Δράση, το Κόμμα Ριζοσπαστικής Αριστεράς (αργότερα αποχωρεί). Το 1973 εντάσσονται η Χριστιανική Αριστερά και μια διάσπαση της ΚΕΛΔ.
ii. Το ΚΚ Χιλής αρχικά είχε προτείνει τον κομμουνιστή ποιητή Πάμπλο Νερούντα.
iii. Μόνο το 1971-72 έδωσαν πιστώσεις 463 εκατ. δολαρίων. «Το Παγκόσμιο Κομμουνιστικό Κίνημα», εκδ. ΣΕ 1985, σελ. 345.
iv. «Programa de la Unidad Popular» (17/12/1969), εκδ. «Prensa Latinoamericana».
v. Ακόμα και το ΚΚ Χιλής το Γενάρη του 1972 μίλησε για επαναστατικές αλλαγές που όμως θα πραγματοποιούνται στο πλαίσιο των νόμων. Δες «El Partido Comunista de Chile en la lucha por la revoluciοn».
vi. Β. Ι. Λένιν «Κράτος και Επανάσταση», σελ. 37, εκδ. ΣΕ.
vii. «Los comunistas y la democracia», Luis Corvalan, έκδ. LOM 2008, σελ. 41.
viii. Αξιοσημείωτο είναι και το ότι στο τελευταίο διάγγελμα του προέδρου Αλιέντε, λίγο πριν πεθάνει, δεν υπάρχει έκκληση σε αντίσταση. Αυτό που λέει είναι «ο λαός πρέπει να υπερασπίσει τον εαυτό του, όχι όμως να θυσιαστεί» http://www.salvador-allende.cl/Discursos/1973/despedida.pdf
ix. Λ. Μπρέζνιεφ, έκθεση δράσης στο 25ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ, εκδ. ΣΕ, σελ. 44.
x. «Για πρώτη φορά σ' όλη την ιστορία αυτής της ηπείρου, ο λαός πέτυχε με συνταγματικό δρόμο το σχηματισμό της κυβέρνησης που ήθελε, και στην οποία έχει εμπιστοσύνη...» Λ. Μπρέζνιεφ, έκθεση δράσης στο 24ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ, εκδ. «Νέος Κόσμος».
xi. Λ. Μπρέζνιεφ, έκθεση δράσης στο 25ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ, εκδ. ΣΕ, σελ. 44.
xii. «Los Partidos Comunistas de America Latina, en la lucha por la unidad de las furzas antiimperialistas», εκδ. «Πρόγκρες», σελ. 114.
xiii. Η διατύπωση θυμίζει απόψεις που προέβαλλε ο ευρωκομμουνισμός και κατατέμνουν την κρατική εξουσία και προτείνουν τη σταδιακή κατάληψή της θύλακα το θύλακα.
xiv. «Το Παγκόσμιο Κομμουνιστικό Κίνημα., εκδ. ΣΕ 1985, σελ. 347.
xv. Institucionalidad.
xvi.http://www.pcchile.cl/?p=7986.
xvii. Συνέντευξη του Λουίς Κορβαλάν στο «Cadernos Universitarios», όπως δίνεται στο «Los Partidos Comunistas de America Latina, en la lucha por la unidad de las furzas antiimperialistas», εκδ. «Πρόγκρες», σελ. 110-111.
xviii. Πρόγραμμα του ΚΚ Χιλής, 2001 (http://www.pcchile.cl).
xx. Β. Ι. Λένιν «Η προλεταριακή επανάσταση και ο αποστάτης Κάουτσκι», σελ. 19, εκδ. ΣΕ.