Η Μακρόνησος στο σφυρί

Η Μακρόνησος βρίσκεται σε άμεσο κίνδυνο. Κινδυνεύει ως ιστορικός τόπος και ιστορική μνήμη, ως σύμβολο μαρτυρίου και αντίστασης του ανθρώπου σε κάθε εκμεταλλευτική εξουσία που θα επιχειρήσει τον εξανδραποδισμό του. Η Μακρόνησος κινδυνεύει από τα μεγάλα συμφέροντα που ανακάλυψαν ότι ο άνυδρος αυτός τόπος μπορεί να τους αποφέρει κέρδη. Η Μακρόνησος κινδυνεύει από την κεντρική και τοπική εξουσία, που κάνει πλάτες σε αυτά τα συμφέροντα και που αργά αλλά μεθοδικά προετοιμάζει το έδαφος για να τους την παραδώσει, με το επιχείρημα ότι έτσι θα βρεθούν χρήματα για την προστασία των ιστορικών μνημείων.

Η Μακρόνησος ως ιστορικός τόπος

Η Μακρόνησος καθιερώθηκε ως ιστορικός τόπος στις συνειδήσεις των νεότερων γενιών χάρη στους αγώνες των μαρτύρων της, του λαϊκού κινήματος και των κομμουνιστών που διέσωζαν, με κάθε τρόπο, την ιστορική μνήμη στα δύσκολα χρόνια του μετεμφυλιακού καθεστώτος και έως τις μέρες μας. Από το επίσημο κράτος αναγνωρίστηκε ως τέτοιος το Μάη του 1989 με υπουργική απόφαση της τότε υπουργού Πολιτισμού, Μελίνας Μερκούρη. Με την απόφαση εκείνη ως ιστορικός τόπος χαρακτηριζόταν ολόκληρο το νησί και «ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία όλα τα κτίρια των στρατοπέδων της Μακρονήσου, γιατί πολλά από αυτά κτίστηκαν από τους ίδιους τους κρατούμενους, μέσα στα οποία έζησαν κάτω από τις γνωστές συνθήκες και τα οποία χαρακτηρίζουν την εποχή στο συγκεκριμένο χώρο και την Ιστορία του».

Ενα χρόνο αργότερα, τον Απρίλη του 1990, επί Οικουμενικής κυβέρνησης, με Κοινή Απόφαση των υπουργών Πολιτισμού και ΠΕΧΩΔΕ συγκροτήθηκε Ομάδα Εργασίας με αρμοδιότητα τη «διαμόρφωση προγράμματος παρεμβάσεων για την προστασία και την ανάδειξη του ιστορικού τόπου της Μακρονήσου και των ιστορικών κτιρίων και στρατοπέδων». Τρία χρόνια μετά, τον Απρίλη του 1993, οργανώθηκε ημερίδα με θέμα την «Προστασία και την ανάδειξη του ιστορικού τόπου της Μακρονήσου». Συνδιοργανωτές της ημερίδας ήταν το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, η Πανελλήνια Ενωση Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου, ο ΣΑΔΑΣ (Πανελλήνια Ενωση Αρχιτεκτόνων) και το Ελληνικό Τμήμα του ICOMOS. Στο πόρισμα της ημερίδας σημειώνεται ότι η Μακρόνησος είναι ένας τόπος «όπου ασκήθηκε βία από την εξουσία για θέματα ιδεολογίας, πίστης και αρχών σε δεκάδες χιλιάδες κρατούμενους». Για το λόγο αυτό και για όσα διαδραματίστηκαν σε βάρος των αγωνιστών το πόρισμα χαρακτηρίζει τη Μακρόνησο «ως ένα σύμβολο αντίστασης κατά της βίας με εμβέλεια εθνική και παγκόσμια». Τονίζει μάλιστα πως «καθολική είναι η αντίληψη ότι η Μακρόνησος αποτελεί εθνικό μνημείο εξαιρετικής σημασίας για την αυτογνωσία και τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης του λαού μας. Μνημείο με σημαντική απήχηση για τη δύναμη των κοινωνικών ιδανικών και την αντίσταση κατά της βίας». Και υπογραμμίζει: «Σε οικουμενικό επίπεδο η Μακρόνησος εντάσσεται στο πλέγμα των συναφών στρατοπέδων συγκεντρώσεως, ορισμένα εκ των όποιων σήμερα λειτουργούν ως μνημειακοί μουσειακοί χώροι». Ασφαλώς, διαβάζοντας κανείς μια τέτοια εκτίμηση, είναι αδύνατο να μην εντάξει τη Μακρόνησο στο πλέγμα των συναφών, δηλαδή των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης, που είναι γνωστά σε ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Στο πόρισμα της ημερίδας καταγράφονται μια σειρά από προτάσεις για την ανάδειξη του ιστορικού χαρακτήρα της Μακρονήσου καθώς και η ανάγκη δημιουργίας θεσμικού πλαισίου, όπως: «Εκδοση Προεδρικού Διατάγματος προστασίας με καθορισμό χρήσεων γης και ζωνών προστασίας. Χαρακτηρισμός και κήρυξη αρχαιολογικών περιοχών. Θεσμοθέτηση δασικών περιοχών. Ενταξη της Μακρονήσου στον κατάλογο των προστατευόμενων στρατοπέδων κατά της βίας, σύμφωνα με πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου».

Τελικά, την 1/11/1995 δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης το Προεδρικό Διάταγμα που καθόριζε τις χρήσεις γης και τους περιορισμούς δόμησης στο νησί. Με βάση αυτό το διάταγμα το νησί χωρίστηκε σε τρεις ζώνες, στις οποίες απαγορεύτηκε ρητά και κατηγορηματικά: «α) Η κατάτμηση γης. β) Η λατόμευση και η εξόρυξη, επιτρεπομένης μόνο της αναγκαίας για τη λήψη προϊόντων αναστήλωσης των μνημείων του νησιού. γ) Η ιχθυοκαλλιέργεια, η κτηνοτροφία, το κυνήγι. δ) Η εκτέλεση τεχνικών έργων υποδομής, υπερτοπικού χαρακτήρα (εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισμού, εναπόθεσης και επεξεργασίας στερεών αποβλήτων, λιμενικές εγκαταστάσεις, αεροδρόμια), επιτρεπομένης μόνο της εκτέλεσης έργων υποδομής που εξυπηρετούν τις επιτρεπόμενες με το παρόν διάταγμα χρήσεις. ε) Η τοποθέτηση κάθε είδους διαφημίσεων και φωτεινών επιγραφών. στ) Η κυκλοφορία οχημάτων, εκτός δύο (2) μόνο ταξί για τις ανάγκες των επισκεπτών». Στο νησί η μόνη οικονομική δραστηριότητα που επιτρέπεται από το Προεδρικό Διάταγμα είναι η μελισσοκομία, «χωρίς κτιριακές εγκαταστάσεις, με εναπόθεση μόνο κυψελών».

Τι όμως απ' όλα αυτά εφαρμόστηκε;

Πώς η εξουσία «τιμά» τη Μακρόνησο

Αν και έχουν περάσει 22 χρόνια από την ανακήρυξη της Μακρονήσου σε ιστορικό τόπο, από μέρους της πολιτείας και των τοπικών αρχών ουσιαστικά δεν έχει γίνει τίποτα ώστε ό,τι ορίστηκε στα χαρτιά με νόμο να συντελεστεί στην πράξη. Επί Μελίνας Μερκούρη στο υπουργείο Πολιτισμού, και μάλλον επειδή το ΠΑΣΟΚ απέβλεπε στις ψήφους των αντιστασιακών καλλιεργώντας το προφίλ του δήθεν αριστερού κόμματος, έγιναν κάποια έργα αναστήλωσης κτιρίων κι ενός θεάτρου και φτιάχτηκε μια μικρή προβλήτα για να προσεγγίζουν τα πλοία που μεταφέρουν προσκυνητές. Τα έργα όμως αυτά - με τη γενικότερη απραξία, αν όχι εχθρότητα προς το χώρο, τόσο των κυβερνήσεων του ΠΑΣΟΚ, όσο και αυτών της ΝΔ - στην πραγματικότητα υπερτόνισαν την πλήρη εγκατάλειψη του νησιού αντί να την αμβλύνουν.

Σήμερα στο νησί η κτηνοτροφία συνεχίζεται χωρίς κανένα εμπόδιο. Ο Δήμος της Κέας (Τζια), στη διοικητική ευθύνη και ιδιοκτησία του οποίου βρίσκεται η Μακρόνησος, μισθώνει τις εκτάσεις του νησιού σε πέντε - έξι οικογένειες, οι οποίες - σύμφωνα με όσα έχει στο παρελθόν πει στον  Ριζοσπάστη ο δήμαρχος Νίκος Δεμένεγας - διατηρούν δύο - τρεις χιλιάδες αιγοπρόβατα. Ο δήμος δεν επιχείρησε ποτέ - και ούτε σκέφτεται - να απομακρύνει τους κτηνοτρόφους και τα ζώα τους από το νησί. Αντιθέτως, θεωρεί την κτηνοτροφία μέρος της ιστορίας του νησιού! Παρά το γεγονός ότι τα διατηρητέα κτίρια του στρατοπέδου, ακόμη και οι εκκλησίες, έχουν μετατραπεί σε ποιμνιοστάσια κι είναι γεμάτα κοπριές. Την τακτική αυτή του δήμου συνδράμει και η πολιτεία, η οποία, σύμφωνα με τον δήμαρχο, με υπουργικές αποφάσεις - μέχρι και πριν από δύο χρόνια - παρέτεινε το καθεστώς της παρουσίας των κτηνοτρόφων (παροχή αδειών βοσκής).

Η Μακρόνησος έχει γίνει επίσης χώρος παράνομου κυνηγιού και, το χειρότερο, νεκροταφείο αυτοκινήτων. Οι αρμόδιες υπηρεσίες της Νομαρχίας έχουν καταγράψει επισήμως πενήντα εγκαταλειμμένα αυτοκίνητα, τα οποία - κατά τον δήμαρχο Κέας - δεν υπάρχει δυνατότητα να απομακρυνθούν. Παράλληλα στο νησί οργιάζει η παράνομη οικοπεδοποίηση. Δεκάδες κτίσματα που ανοίκουν στα ιστορικά στρατόπεδα, σουλουπώνονται με σοβάδες και σκεπές και εφοδιάζονται παράνομα με κεραίες τηλεόρασης και ηλιακούς συλλέκτες.

Την πραγματικότητα αυτή έχει επιβεβαιώσει με έκθεσή του - από τις 26/10/2006 - και ο διοικητής του Αστυνομικού Τμήματος Λαυρίου, ο οποίος διενήργησε έλεγχο ύστερα από καταγγελίες. Ο διοικητής κατέγραψε πάνω από τριάντα παράνομα κτίσματα, με προεξάρχον την ιστορική και χτισμένη με αίμα αγωνιστών βίλλα του Μπαιρακτάρη στο Β΄ Τάγμα.

Το κακό όμως δε σταματάει εδώ. Δε σταματάει στην αδιαφορία των αρχών να συντηρήσουν και να αναδείξουν το σημαντικότερο ιστορικό τόπο στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Δε σταματάει με την αδιαφορία τους να προστατεύσουν από τη βεβήλωση τόσο το νησί όσο και τα μνημεία του, διορίζοντας έστω κι έναν φύλακα στο χώρο. Ο κίνδυνος για τη Μακρόνησο δε βρίσκεται, κυρίως, στη φθορά του χρόνου και στις πράξεις των ανθρώπων που ζουν εκεί με τα κοπάδια τους, χωρίς, ίσως, να έχουν συνείδηση της ιστορικής της σημασίας. Ο κίνδυνος βρίσκεται στο γεγονός ότι οι αρμόδιοι έχουν άλλα σχέδια.

Στόχος η παράδοση του νησιού στην ιδιωτική πρωτοβουλία

Ο δήμαρχος Κέας παραδέχτηκε με αφοπλιστική ειλικρίνεια ότι στόχος του δήμου είναι να αλλάξει το Προεδρικό Διάταγμα που καθορίζει τις χρήσεις γης στη Μακρόνησο, ώστε τουλάχιστον ένα κομμάτι της να παραδοθεί στην ιδιωτική πρωτοβουλία, ειδικότερα δε σ' εκείνη την ιδιωτική πρωτοβουλία - ντόπια και ξένη - που επενδύει στην ενέργεια.

Ο Ν. Δεμένεγας παραδέχτηκε ότι έχει εκδηλωθεί ενδιαφέρον από επιχειρηματίες να εγκαταστήσουν στη Μακρόνησο ανεμογεννήτριες, αλλά αυτό δεν μπορεί να γίνει αν δεν αλλάξει το νομικό καθεστώς του νησιού. «Είχε εκδηλωθεί - μας είπε - κάποια στιγμή ενδιαφέρον και μάλιστα δημιουργούσε ένα πολύ σοβαρό έσοδο για να συντηρηθούν τα μνημεία και να αναδειχτούν και να γίνουν έτσι πόλος έλξης και προβολής της ιστορικής μνήμης της Μακρονήσου. Αλλά αυτό το πράγμα δεν περπάτησε γιατί κάποιοι είχαν σοβαρές αντιρρήσεις τότε. Αν δεν αλλάξει, λίγο να βελτιωθεί το Προεδρικό Διάταγμα που απαγορεύει τα πάντα, δεν πρόκειται να βοηθήσει. Κι εμείς έχουμε την άποψη ότι η εκμετάλλευση ενός κομματιού της Μακρονήσου για ήπιες μορφές ενέργειας, που δε θα προσβάλλει τον ιστορικό χαρακτήρα του νησιού, θα μπορούσε να βοηθήσει να αναδειχτεί αυτό το πράγμα». Και πρόσθεσε: «Εχει πολύ σοβαρό πλεονέκτημα η Μακρόνησος. Και μεγάλο αιολικό δυναμικό έχει και είναι πολύ κοντά στο ενεργειακό κέντρο του Λαυρίου, που σημαίνει ότι έχει ελάχιστα κόστη μεταφοράς ενέργειας από ένα άλλο νησί ή ένα ξερονήσι, όπως κάποια στιγμή ακούστηκε για τη Γυάρο».

Ο δήμος σκέφτεται να προωθήσει άμεσα τη θέση του για τροποποίηση του νομικού πλαισίου που διέπει τη Μακρόνησο. Για το λόγο αυτό διοργανώθηκε άλλωστε και τον Σεπτέμβρη του 2008, ημερίδα όπου κλήθηκαν όλοι οι αρμόδιοι φορείς να ξεκαθαρίσουν τη θέση τους. Το δίλημμα ή, καλύτερα, ο εκβιασμός είναι πολύ απλός στη σύλληψή του: Θέλετε να μείνει κάτι από τη Μακρόνησο ως ιστορικός τόπος; Τότε δεχτείτε την αλλαγή του νομικού καθεστώτος για να 'ρθουν οι ιδιώτες.

Εξήντα χρόνια πριν η Μακρόνησος ήταν τόπος μαρτυρίου, βεβήλωσης του ανθρώπινου πολιτισμού, «σχολείο» αναβάπτισης των συνειδήσεων στην κολυμβήθρα της εθνικοφροσύνης. Σήμερα, το πείραμα πάει να επαναληφθεί σε ό,τι απέμεινε από τότε. Στο άγριο, αφιλόξενο έδαφός της καλείται να μαρτυρήσει η ιστορική μνήμη, τα τεκμήρια της ιστορικής αλήθειας, να αναμορφωθούν εκ νέου οι συνειδήσεις με την ιδεολογία και την πρακτική της οικονομίας της αγοράς.

Σκουπίδια και μπάζα στην Μακρόνησο

Αυθαίρετα κτίσματα και αυτοκίνητα στο χώρο του πρώτου τάγματος (ΑΕΤΟ)
Μόνο ορισμένα, βάσει νόμου αυτοκίνητα επιτρέπονται στο νησί



Αυθαίρετο παραθαλάσσιο σπίτι με αυτοκίνητο στο χώρο του Β' Τάγματος. Πρόκειται για μεταποιημένο κτίσμα του ιστορικού στρατοπέδου.

Δεύτερο αυθαίρετο κτίσμα στο Β΄ Τάγμα. Το σπίτι διαθέτει και δική δεξαμενή νερού και είναι χτισμένο πάνω σε σύμπλεγμα κτιρίων του Β΄ΕΤΟ.

Η Βίλλα του Διοικητή του Β΄ΕΤΟ. Το κτίριο διέθετε πισίνα και συντριβάνι και βρίσκεται στην χαράδρα αριστερά του Β΄ Τάγματος. Ο καταπατητής της έχει βάλει νέα στέγη, κεραία τηλεόρασης και ηλιακό συλλέκτη.

Ο καταπατητής της Βίλλας του Β' ΕΤΟ κτίζει και εξωτερικό κτίριο στον χώρο. Κοντά στην βίλλα, σε παρακείμενο ιστορικό κτίριο, υπάρχει κοτέτσι με γαλοπούλες...