H μάχη του πύργου Στράτσανης

H μάχη της Στράτσανης ή του πύργου Στράτσανης, αφορά την μάχη ανάμεσα στις κυβερνητικές δυνάμεις του ΕΣ και αυτές του Δημοκρατικού Στρατού, που δόθηκε στην κορυφή Κάμενικ της οροσειράς του Γράμμου. Η μάχη της Στράτσανης δεν αποτελεί ξεχωριστή επιχείρηση των δύο αντιπάλων στρατών αλλά εντάσσεται ιστορικά στο σχέδιο «Κορωνίς» του  ΓΕΣ ενάντια στις δυνάμεις του ΔΣΕ το 1948. Παρόλα αυτά η μάχη της Στράτσανης αποτελεί κορυφαίο δείγμα ηρωισμού και στρατηγικής ικανότητας για τις δυνάμεις των ανταρτών ενάντια σε ένα μεγαλύτερο και καλύτερα εξοπλισμένο αντίπαλο.  Η μάχη των 70 ημερών που έδωσε ο Δημοκρατικός Στρατός της Ελλάδας το 1948 στο Γράμμο ήταν η πιο σημαντική και η πιο σκληρή στην περίοδο του εμφύλιου πολέμου. Για τους στρατιωτικούς σκοπούς της εκστρατείας, τη διεξαγωγή της μάχης, τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν και τις στρατιωτικές επιχειρήσεις έχουν γραφτεί δεκάδες βιβλία και εκατοντάδες μελέτες και άρθρα. Η πολεμική τακτική και οι μεγάλες μάχες αυτής της εποποιίας του ΔΣΕ έγιναν αντικείμενο μελέτης, ερευνών και διδασκαλίας στις στρατιωτικές ακαδημίες της Ελλάδας και των ΗΠΑ.

Πριν προχωρήσουμε στην μελέτη της κατάστασης του μετώπου στον Γράμμο του 1948, πρέπει να πούμε λίγα λόγια για την κατάσταση και το συσχετισμό των αντίπαλων δυνάμεων πριν αρχίσει η εκστρατεία του κυβερνητικού στρατού στο Γράμμο.

Ο ΔΣΕ την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1947 ανέτρεψε τα σχέδια του Γενικού Επιτελείου Στρατού (ΓΣΕ) όπως αυτά είχαν διατυπωθεί στο σχέδιο και εφαρμοσθεί «Πύραυλος». Ο κυβερνητικός στρατός απέτυχε στην εκστρατεία του να εξοντώσει τα τμήματα του ΔΣΕ στην περιοχή του Γράμμου αλλά και της ευρύτερης Στερεάς Ελλάδας. Αντίθετα ο ΔΣΕ διατηρούσε την πρωτοβουλία και έδινε αδιάκοπα χτυπήματα στις κυβερνητικές δυνάμεις. Ο αντίπαλος, παρά τη μεγάλη υπεροχή του σε πολεμικό υλικό και σε αριθμό των στρατιωτικών δυνάμεων, κρατούσε γενικά αμυντική στάση.

Η άρχουσα τάξη της χώρας βρίσκονταν σε δύσκολη θέση. Με την Μ. Βρετανία να αδυνατεί οικονομικά και στρατιωτικά να συνεχίσει την υποστήριξη των αστικών δυνάμεων της χώρας, τα ινία παίρνει το σχέδιο Μάρσαλ και οι ΗΠΑ. Στη χώρα μας εφαρμοζόταν το "Δόγμα Τρούμαν" βάσει της συμφωνίας που υπογράφηκε στις 20 Ιουνίου 1947 ανάμεσα στις κυβερνήσεις των ΗΠΑ και των Αθηνών. Με το άρθρο 8 της συμφωνίας ο πρόεδρος των ΗΠΑ ανακηρύσσονταν σε ανώτατη εξουσία στην Ελλάδα. Παράλληλα, οι ΗΠΑ δεσμεύονται σε οικονομική βοήθεια για την αναδιοργάνωση των οικονομικών δυνάμεων της χώρας. Γεγονός που δεν θα αποσιωπηθεί εδώ, αποτελεί το ότι τα χρηματικά ποσά των πακέτων Μάρσαλ, χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για δύο λόγους: Είτε για τον εξοπλισμό του κυβερνητικού στρατού στον αγώνα του ενάντια στις δημοκρατικές δυνάμεις, είτε στην δωρεά σε εντόπιους βιομήχανους και τραπεζίτες.

Στην ειδική διάταξη του άρθρου 8 της συμφωνίας αναφέρεται: "Η Ελληνική κυβέρνησις θέλει προβεί εις πάσαν ενέργειαν την οποία ήθελε ζητήσει ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, δια την ασφάλειαν παντός αντικειμένου, υπηρεσίας ή πληροφορίας ληφθείσης συνέπεια της συμφωνίας ταύτης. Δεν θέλει μεταβιβάζει άνευ της συγκαταθέσεως του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών δικαίωμα ή κατοχήν οιουδήποτε τοιούτου αντικειμένου ή πληροφορίας, ουδέ θα επιτρέπει άνευ τοιαύτης συγκαταθέσεως, την χρησιμοποίησιν ή αποκάλυψιν τοιαύτης τινός πληροφορίας παρ΄ ουδενός".

Ήδη λοιπόν από τις αρχές του 1948, στην χώρα κατέφθαναν εκατοντάδες καράβια με σύγχρονο αμερικάνικο εξοπλισμό. Ο εξοπλισμός αυτός που αφορούσε τεθωρακισμένα, τακτικό οπλισμό και εξαρτίσεις, πυρομαχικά αεροσκάφη και λοιπά οπλικά συστήματα, υπολογίζεται ότι ήδη από την πρώτη του δόση ξεπέρναγε τα 200 εκατομμύρια δολάρια.

Στις 24 Φλεβάρη του 1948 έφτασε στην Αθήνα ο αμερικάνος στρατηγός Βαν Φλιτ, για να αναλάβει το πόστο του επικεφαλής όλων των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων. Στο αεροδρόμιο τον υποδέχθηκε ο πρωθυπουργός τότε Παναγιώτης Κανελλόπουλος με τα παρακάτω λόγια: "Στρατηγέ καλώς ήρθατε στο σπίτι σας ... Ιδού ο στρατός σας". Ο κυβερνητικός στρατός πλαισιώθηκε με 5000 αξιωματικούς και ειδικούς αμερικανούς στρατιωτικούς που όλοι είχαν καταφθάσει ως επιτελείο του Βαν Φλιτ.

Πρώτη μέριμνα της νέας αμερικανικής διοίκησης είναι οι στρατιωτικές «εκκαθαρίσεις». Το επιτελείο του ΓΕΣ αλλάζει και ολόκληρος ο στρατός επανεξοπλίζεται.

Με πρωτοβουλία των αμερικανών δημιουργείται μια νεκρή ζώνη στις περιοχές όπου κυρίως δρα ο ΔΣΕ ξεκληρίζοντας περίπου 800.000 αγρότες που τους συγκέντρωσαν στις πόλεις και σε οχυρωμένα κέντρα, βαπτίζοντάς τους ως «ανταρτόπληκτους». Γίνεται εκπαίδευση και εξοπλισμός στρατιωτικών μονάδων, ώστε να μπορέσουν να ανταποκριθούν στη γενική επίθεση και προετοιμάζονται μονάδες ορεινών καταδρομών για επιχειρήσεις σε ορεινά μέρη και σε αιφνιδιαστικές εξορμήσεις.

Από την άλλη μεριά η ηγεσία του ΔΣΕ είχε συλλάβει τα σχέδια του Γενικού Επιτελείου Στρατού και προετοίμαζε τα τμήματα για τη μεγάλη μάχη στο Γράμμο. Έτσι συστήνεται και η μονάδα 670 αποτελούμενη από στρατιώτες, πολιτικούς επιτρόπους και αξιωματικούς με διαπιστωμένες επιχειρησιακές ικανότητες για να αντιμετωπίσουν την επικείμενη επίθεση. Η 670 μονάδα, η σχολή των αξιωματικών και το Γενικό Αρχηγείο μεταφέρθηκαν από το Βίτσι - Πρέσπα στο Γράμμο. Η διοίκηση του ΔΣΕ επίσης προβαίνει και στην αναδιοργάνωση και επανασύσταση του γενικού στρατιωτικού νοσοκομείου του ΔΣΕ, της επιμελητείας αλλά και των κέντρων διανομής και μετακίνησης υλικών.

Όταν άρχισε η μεγάλη μάχη στο Γράμμο ο συσχετισμός των δυνάμεων ήταν ο παρακάτω:

Σε άνδρες, 1 προς 10 και σε υλικό 1 προς 50 σε όφελος του αντιπάλου. Χωρίς να χρειάζεται να αναφερθεί ότι, ο αντίπαλος κυριαρχούσε απόλυτα στον αέρα με την αεροπορία και διέθετε μηχανοκίνητα και θωρακισμένα, μέσα που ο ΔΣΕ δεν διέθετε καθόλου.

Στην αυγή της εκστρατείας του ΕΣ στη Βόρεια Πίνδο, συμμετείχαν 6 μεραρχίες πεζικού από τις 7 που διέθετε ο στρατός, 2 μοίρες ΛΟΚ, 8 λόχοι πολυβόλων, πυροβολικό και αεροπορία. Στην επιχείρηση συμμετείχαν μονάδες του Β΄ και Α΄ Σωμάτων Στρατού, τάγματα εθνοφρουράς, και άλλες μονάδες χωροφυλακής. Μέσα σε αυτές φυσικά δεν συνυπολογίζονται δυνάμεις παρακρατικών συμμοριών που δρούσαν στις παρυφές του στρατού.

Αναλυτικότερα, οι δυνάμεις του Εθνικού Στρατού ήταν οι παρακάτω:

1) Η ΧV Μεραρχία με σταθμό το Μανιάκι και τις ταξιαρχίες:

α) 61η [Μεσοποταμία]

β) 73η [Νεστόριο]

2) Η ΙΙ Μεραρχία με σταθμό στο Τσοτίλι και τις ταξιαρχίες:

α) 21η [Γρεβενά]

β) 53η [περιοχή Τσοτίλι]

3) Η Χ Μεραρχία με σταθμό τον Κορυδαλλό και τις ταξιαρχίες:

α) 35η [Αγιόφυλλο - Τσοτίλι]

β) 36η [Μέτσοβο]

γ) 37η [Ταμπούρι]

4) Η VIII Μεραρχία

5) Η Ι Μεραρχία

6) Η ΙΧ Μεραρχία

Από την μεριά του ΔΣΕ στη μάχη του Γράμμου πήραν μέρος:

Α) Η 670 μονάδα με 4 ταξιαρχίες :

1) η 102η ταξιαρχία [Μιτσικέλι - Ζαγόρια]

2) η 105η ταξιαρχία [Πύργο Στρατσάνης - Κλέφτη]

3) η 103η ταξιαρχία [Καμένικ - Πύργο Στρατσάνης]

4) η 107η ταξιαρχία [Ψωριάρικα - Αλεβίτσα]

Η 670 η μονάδα διέθετε 11 τάγματα.

Β) Το Αρχηγείο Δυτ. Μακεδονίας με τις ταξιαρχίες:

1) η 14η ταξιαρχία [Αλεβίτσα- Αμούδα]

2) η ταξιαρχία Δημοκρατικής Νεολαίας [Νιντρούζι]

3) η 16η ταξιαρχία [Μεγάλη Ράχη]

Γ) Η Σχολή Αξιωματικών του Γενικού Αρχηγείου με 2 διλοχίες.

Συνολικά πήραν μέρος 18 τάγματα, 5 διλοχίες και 4 πυροβολαρχίες.

Στο βιβλίο "Φωτιά και Τσεκούρι" ο Αβέρωφ Τοσίτσα γράφει οτι από την πλευρά του κυβερνητικού στρατού πήραν μέρος στη μάχη του Γράμμου το 1948 52.000 άνδρες (σελ. 352) και από την πλευρά του ΔΣΕ 12.500 άνδρες (σελ. 351). Στην επιχείρηση αυτή οι δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού ήταν μεγαλύτερες από αυτές που αναφέρει ο Αβέρωφ γιατί οι μεραρχίες ήταν 6 και όχι 5 όπως γράφει. Ο Σ. Γρηγοριάδης αναφέρει ότι ήταν 80.000 άνδρες. Ο Βουντίσιος - Γούσιας δίνει στοιχεία ότι οι συνολικές δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού και άλλων τμημάτων που πήραν μέρος στη μάχη της Βόρειας Πίνδου ήταν 100.000 σε στρατό, χωροφύλακες και μάϋδες.

Σύμφωνα με στοιχεία του Γενικού Αρχηγείου οι δυνάμεις του ΔΣΕ στη μάχη του Γράμμου το 1948 ήταν περίπου 10.000 άνδρες και γυναίκες.

Στο βιβλίο του ΓΕ Στρατού αναφέρεται ότι, πριν την εκδήλωση της μεγάλης επίθεσης, είχε επεξεργασθεί το παραπλανητικό σχέδιο "Στέμμα" για να ξεγελάσει το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ αλλά "δεν επετεύχθη ο αιφνιδιασμός της ηγεσίας" του ΔΣΕ, που γνώριζε τις πραγματικές προθέσεις του επιτελείου του κυβερνητικού στρατού.

Η μεγάλη επιχείρηση "Κορωνίς"

Στις 14 Ιουνίου 1948 ο κυβερνητικός στρατός εκδήλωσε σφοδρή επίθεση μετά από αεροπορικό βομβαρδισμό και προπαρασκευή πυροβολικού από τον τομέα του Νεστορίου και στις 16 Ιούνη 1948 η επιχείρηση απλώθηκε σε όλο το μέτωπο.

Τα τμήματα του ΔΣΕ από την αρχή της μάχης χρησιμοποίησαν την τακτική της ενεργητικής άμυνας: αμύνονταν και, σε επιλεγμένους στόχους, περνούσαν σε αντεπίθεση. Είχαν οργανωθεί καλά από την άνοιξη ακόμα δύο αμυντικές γραμμές με τη δυνατότητα ελιγμών στα μετόπισθεν του αντιπάλου. Τα ναρκοπέδια, τα πάντζερ η άμεση βολή του πυροβολικού ήταν αποτελεσματικά όπλα στα χέρια των μαχητών του ΔΣΕ.

Ο αντίπαλος σχεδίασε να καταλάβει την Αμούδα - Αλεβίτσα σε δύο-τρεις μέρες με τη μεραρχία από το Νεστόριο και με άλλα τμήματα από την Κόνιτσα να βγει στη μεθόριο, να κυκλώσει και μετά να εξοντώσει τα τμήματα του ΔΣΕ. Τα επιτελεία τους γελάστηκαν οικτρά.

Στις σκληρές μάχες που διεξήχθησαν μέχρι τις 25 Ιούνη 1948 δεν επιτεύχθηκε κανένας στρατηγικός σκοπός των κυβερνητικών δυνάμεων. Το ΓΕΣ ιδιαίτερη προσοχή έδινε στην κατάληψη της Αμούδας και Αλεβίτσας. Η μάχη για την κατάληψη της Αλεβίτσας - Αμούδας ήταν σκληρή. Η πρώτη φάση διεξήχθηκε από τις 16 Ιούνη μέχρι 20 Ιούνη 1948. Το ΓΕΣ αναγκάστηκε να διατάξει το Β΄ Σώμα στρατού να έρθει σε επαφή με τον αμερικανό σύνδεσμο και να ζητήσει από αυτόν να πραγματοποιηθεί "ειδικός" βομβαρδισμός στην Αμούδα - Αλεβίτσα με εμπρηστικές βόμβες. Πράγματι το Β΄ Σώμα στρατού διέταξε "ειδικό" βομβαρδισμό από αεροπλάνα κατά των τμημάτων του ΔΣΕ στην Αμούδα στις 20 Ιούνη 1948.

Η μάχη του πύργου Στράτσανης

Παράλληλα, με όλες τις παραπάνω επιχειρήσεις, ξεκινά και η μεγάλη μάχη του «πύργου Στράτσανης». Εδώ η 105^η Ταξιαρχία του ΕΣ έχει απέναντί της μετά βίας 500 μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού. Ο πύργος της Στράτσανης όμως είναι μια φυσικά οχυρή τοποθεσία γεμάτη «τσουγκάρια» που με τις οχυρωματικές προπαρασκευαστικές ενέργειες των ανταρτών έχει μετατραπεί σε φρούριο. Οι πρώτες 5 ημέρες πολιορκίας αποδεικνύονται άκαρπες για τις κυβερνητικές δυνάμεις. Χαρακτηριστικό είναι ότι η πρόοδος επί του κατακτημένου εδάφους μετριέται μόλις σε μερικές δεκάδες μέτρα. Η 105^η Ταξιαρχία ζητά συνδρομή πυροβολικού και αεροπορίας. Για τις επόμενες 48 ώρες η Στράτσανη βομβαρδίζεται συνεχώς. Οι κυβερνητικές δυνάμεις δεν τσιγκουνεύονται τα  πυρομαχικά και τα υψώματα βομβαρδίζονται σχεδόν στα τυφλά. Ολόκληρο το έδαφος ανασκάπτεται. Οι υπερασπιστές της Στράτσανης έχουν ως μοναδικό τους προκάλυμμα τα αμπριά που έχουν κατασκευάσει από τρεις σειρές κορμούς έλατου και πολλά κλαριά και χώμα στην κορυφή. Με το τέλος του βομβαρδισμού, ξεκινά λυσσαλέα επίθεση του ΕΣ στις θέσεις των ανταρτών. Το αποτέλεσμα μετά από δύο συνεχόμενες ημέρες πόλεμου θέσεων είναι για μια ακόμα φορά το ίδιο. Η Στράτσανη κρατάει. Αναμένεται νέα συνεννόηση των επιτελικών στελεχών του ΕΣ, για αυτό και οι επιχειρήσεις σταματούν για μερικές ημέρες. Οι απώλειες στην Στράτσανη μέσα σε μόλις 7 ημέρες επιχειρήσεων υπολογίζεται ότι άγγιξαν τους 50 οπλίτες και αξιωματικούς. Το δυσθεώρητο νούμερο αυτό προβληματίζει και ανησυχεί την στρατιωτική διοίκηση του ΕΣ.

Η καθήλωση του κυβερνητικού στρατού, οι μεγάλες απώλειες της μεραρχίας στο Νεστόριο, καθώς και της 41ης ταξιαρχίας ανάγκασαν το Β΄ Σώμα Στρατού να διοργανώσει σύσκεψη στην Κοζάνη στις 22 Ιούνη 1948 με τη συμμετοχή του Βαν Φλιτ – ουσιαστικού αρχιστράτηγου - και του Άγγλου στρατηγού Τζέκινς με σκοπό να παρθούν νέα και επιπρόσθετα μέτρα για να προχωρήσει η επιχείρηση "Κορωνίς". Γίνονται ανακατατάξεις και αλλαγές αξιωματικών σε όλα τα επίπεδα. Οι φονικές μάχες συνεχίζονται με έντονη σφοδρότητα και με μεγάλες απώλειες από τις δυο αντιμαχόμενες πλευρές. Οι αποτυχίες του στρατού είχαν αντίκτυπο στην κυβέρνηση και στους πολιτικούς κύκλους των Αθηνών.

Η κατάληψη της Αλεβίτσας δεν έγινε σε 2-3 ημέρες του Ιούνη του 1948 όπως υπολόγιζαν τα επιτελεία τους αλλά μετά από σκληρές μάχες 59 ημερών δηλ. στις 11 Αυγούστου 1948. Έγινε ριζική αλλαγή στη διάρθρωση και τη σύνθεση των διοικήσεων. Στο Γράμμο κλήθηκε ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού, στρατηγός Τσακαλώτος. Στις 12 Ιούλη 1948 στο μέτωπο της Βόρειας Πίνδου πήγε ο βασιλιάς Παύλος και ο στρατηγός Βαν Φλιτ για να δώσουν κουράγιο στο στρατό. « Οι σύμμαχοί μας οι Αμερικάνοι μας έδωσαν τα όπλα τους και ζητούν ως αντάλλαγμα λίγο από το αίμα μας.» Θα δηλώσει επιτιμητικά ο Κανελλόπουλος στην διοίκηση του ΓΕΣ που του εκθέτει την κατάσταση.

Ο κυβερνητικός στρατός άρχισε μια νέα αιματηρή επίθεση στις 15 Ιούλη 1948 σε όλο το μέτωπο από τη Μακεδονία μέχρι την Ήπειρο. Σκληρές μάχες έγιναν από τις 22 Ιούνη 1948 για την κατάληψη του Πύργου της Κοτύλης που τελικά έπεσε στις 20 Αυγούστου 1948, δηλαδή την τελευταία μέρα πριν τον ελιγμό των Τμημάτων του ΔΣΕ. Αφού έγιναν σκληρές μάχες για την κατάληψη του Κλέφτη στο υψόμετρο 1846 αρχίζει νέα επίθεση στον ίδιο τομέα στις 26 Ιουλίου 1948.

Νέες σφοδρές επιθέσεις γίνονται και στον πύργο της Στράτσανης. Στην ευρύτερη περίμετρό του βάλλουν πια μόνιμα 4 ορειβατικά πυροβόλα. Οι έφοδοι αποκρούονται αλλεπάλληλα από τους αντάρτες. Οι απώλειες είναι μεγάλες και από τις δύο μεριές. Στις 28 Ιουλίου η κατάσταση στα σχέδια του ΕΣ αλλάζει. Ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού Τσακαλώτος έριξε στην επίθεση για την κατάληψη του Κλέφτη 22 τάγματα. Τον Κλέφτη τον υπεράσπιζαν τμήματα της 105ης ταξιαρχίας του ΔΣΕ. Την εν λόγο ημέρα ο κυβερνητικός στρατός έκανε 8 αλλεπάλληλες επιθέσεις για την κατάληψη του Κλέφτη, όλες όμως αποκρούσθηκαν από την 105η ταξιαρχία του ΔΣΕ.

Η κατάσταση στον Κλέφτη δίνει λίγες στιγμές χαλάρωσης για τους υπερασπιστές της Στράτσανης. Αντίστοιχα, οι φαντάροι του κυβερνητικού στρατού ξεκουράζονται και εκείνοι. Η κατάσταση όμως δεν έχει τελειώσει. Ένας λόχος ορεινών καταδρομέων με επικεφαλής των ανθυπολοχαγό Τζανετή, έχει εισχωρήσει στα νώτα της Στράτσανης εκμεταλλευόμενος την φαινομενική ηρεμία. Φυσικά η 105^η Ταξιαρχία γνωρίζει την κίνηση και ετοιμάζεται για διπλό αιφνιδιασμό. Όμως ο ΔΣΕ έχει πάρει και αυτός τα μέτρα του. Ένα λεπτό σύρμα είναι δεμένο στο σκοτάδι σε μια σειρά από γεμάτες με πέτρες κονσέρβες. Το σύρμα κινήθηκε μπλεγμένο σε κάποιο πόδι με αποτέλεσμα να ειδοποιηθεί ο σκοπός των ανταρτών. Αμέσως μια ομάδα οπλισμένη με πάντσερ έσπευσε και έτρεψε σε φυγή τους ΛΟΚαντζήδες ενώ ο κύριος όγκος των ανταρτών απωθούσε την κατά μέτωπο επίθεση της 105^ης Ταξιαρχίας του ΕΣ. Η κατάληψη του πύργου Στράτσανης έγινε μόνον μετά την εγκατάλειψη του από τους αντάρτες καθώς μετακινήθηκαν για τις ανάγκες υπεράσπισης του Κλέφτη.

Μετά από σφοδρότατες μάχες 44 ημερών και με μεγάλες απώλειες του αντιπάλου ο Κλέφτης έπεσε τελικά στις 1η Αυγούστου 1948. Η εποποιία του Κλέφτη που έγινε θρύλος έδειξε την ακατανίκητη δύναμη των μαχητών και μαχητριών του ΔΣΕ που αγωνίζονταν για ανώτερα ιδανικά.

Η σκληρή μάχη στη Βόρεια Πίνδο συνεχίζονταν ακόμα σώμα με σώμα. Σκληρές ήταν οι μάχες στην Αλεβίτσα - Αμούδα, στον Προφήτη Ηλία Φούρκας και στο Ταμπούρι στις αρχές του Αυγούστου 1948. Επίσης έγιναν σκληρές μάχες στο Κάμενικ, στο Γκόλιο (εκεί, στο Γκόλιο τραυματίσθηκε ο Ν. Μπελογιάννης), στα Πατώματα, στη Μπάτρα, στο Τσάρνο, στον Προφήτη Ηλία Χιονάδες, στη Μαύρη Πέτρα Οξυάς, στην Κιάφα, στην Αρένα, στο Χάρο, στα Πολιάνα, στη Γύφτισσα, κλπ.

Δεν υπάρχει λόφος, φαράγγι, ρεματιά, ύψωμα, αντέρεισμα, βράχος, δάσος, βουνό και χωριό στη Βόρεια Πίνδο που να μην έγιναν σκληρές μάχες στην περίοδο του εμφυλίου πολέμου το 1948.

Στα μέσα του Αυγούστου 1948 χειροτέρεψε η κατάσταση των τμημάτων του ΔΣΕ σε όλο το μέτωπο της Βόρειας Πίνδου. Ο κίνδυνος εγκλωβισμού των δυνάμεων του ΔΣΕ μεγάλωνε. Η ηγεσία του ΔΣΕ μελετούσε σχέδιο διεξόδου των τμημάτων από την δύσκολη θέση που βρέθηκαν.

Ο μεγάλος ελιγμός

(20-21 Αυγούστου 1948)

Μετά από 70 ημέρες σκληρού και άνισου αγώνα τα τμήματα του ΔΣΕ δεν μπορούσαν να συνεχίσουν τις μάχες στο χώρο του Γράμμου, είχαν εξαντληθεί και είχαν μεγάλες απώλειες. Εφεδρείες δεν υπήρχαν και ο συσχετισμός των στρατιωτικών δυνάμεων δεν επέτρεπε να γίνει η τελική αναμέτρηση στο χώρο του Γράμμου. Ο κυβερνητικός στρατός είχε δημιουργήσει ασφυκτικό κλοιό.

Πιο συγκεκριμένα :

1) Η XV Μεραρχία με τις ταξιαρχίες 45, 61, 73 και με το 104 Σύνταγμα Πυροβολικού κρατούσε τον τομέα της Αλεβίτσας.

2) Η Ι Μεραρχία με τις ταξιάρχες 3, 51, 77 και το 102 Σύνταγμα Πυροβολικού διατηρούσε τον τομέα Γκορούσα - Πύργος Κοτύλης.

3) Η Χ Μεραρχία με τις ταξιαρχίες 35, 37 και δύο μοίρες πυροβολικού τον τομέα Λυκόρραχη - Μούκα.

4) Η ΙΧ Μεραρχία με τις ταξιαρχίες 36, 41, 42, 43 και το 105 Σύνταγμα Πυροβολικού τον τομέα Σταυρός - Πλικάτι.

5) Η VIII Μεραρχία με τις ταξιαρχίες 75, 76 την Κόνιτσα και τα Δολιανά.

Εκτός από τη μεγάλη αυτή στρατιωτική δύναμη υπήρχαν και άλλες μονάδες πχ. τα τάγματα εθνοφρουράς και χωροφυλακής, ΜΑΥ-δες, κλπ.

Τα τμήματα του ΔΣΕ στις 19 Αυγούστου 1948 βρίσκονταν :

1) Η 107η ταξιαρχία στην τομέα της Αλεβίτσας.

2) Η 14η στον τομέα του Πύργου Κοτύλης - Χάρο.

3) Η 16η ταξιαρχία στον τομέα Αρένα- Μούκα.

4) Η 103η στον τομέα Κιάφα - Χαλίκι.

5) Μια διλοχία στην Κάτω Αρένα.

6) Η Σχολή Αξιωματικών στο Σούφλικα.

7) Τρεις Πυροβολαρχίες Πυροβολικού.

Το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ με τη Διαταγή ΕΠΕ 285/19/8/1948 αποφάσισε να πραγματοποιηθεί ο ελιγμός όλων των τμημάτων του ΔΣΕ από το Γράμμο στο Βίτσι στις 20 προς 21 Αυγούστου 1948. Από την πλευρά του Βιτσίου Πολυάνεμος - Ιεροπηγή - Αγιος Δημήτριος, θα εξασφάλιζαν τον ελιγμό τα τμήματα της 18ης ταξιαρχίας και η ταξιαρχία που είχε φθάσει από την Ανατολική Μακεδονία - Θράκη.

Με βάση το σχέδιο του ελιγμού έγινε η κατανομή των μονάδων σε φάλαγγες και καθορίστηκαν τα δρομολόγια εξόρμησης και πορείας των τμημάτων του ΔΣΕ.

Το κύριο χτύπημα για να ανοίξει ο δρόμος προς το Βίτσι θα δίνονταν στην Αλεβίτσα. Η 16η ταξιαρχία του ΔΣΕ στις 23 η ώρα 20/8/48 ενήργησε, αποφασιστικά, κεραυνοβόλα, με πάντζερ χειροβομβίδες, αυτόματα όπλα στη Γκίνοβα και μέσα σε 15 λεπτά κατέστρεψε τις 4 σειρές των οχυρωμάτων πολυβολείων. Έτσι άνοιξε ένας διάδρομος για το πέρασμα των μονάδων του ΔΣΕ στο Βίτσι. Η 107 ταξιαρχία εκδήλωσε επίθεση στις 20.30 στα αντερείσματα της Αλεβίτσας.

Το κατόρθωμα του ανοίγματος δεν ήταν αναίμακτο. Τα τμήματα του ΔΣΕ που ενήργησαν κεραυνοβόλα είχαν 25 νεκρούς και 125 τραυματίες.

Το πέρασμα των μονάδων άρχισε στις 00.30΄ της 21ης Αυγούστου 1948. Στις 5.30 το πρωί η επικεφαλής της φάλαγγας έφθασε στα υψώματα Πολυανέμου και το απόγευμα στις 15.00 τα τμήματα βρίσκονταν στον Αγ. Δημήτριο - Ιεροπηγή. Ο κυβερνητικός στρατός και τα επιτελεία του αιφνιδιάστηκαν ολοκληρωτικά.

Η κυβέρνηση των Αθηνών προσπάθησε να παραπλανήσει την κοινή γνώμη, λέγοντας ότι δήθεν τα τμήματα του ΔΣΕ πέρασαν στην Αλβανία. Γρήγορα όμως αναδιπλώθηκε όταν έμαθε για το σπάσιμο του κλοιού και για τις τεράστιες απώλειες που είχε ο κυβερνητικός στρατός στη Γκίνοβα και στην Αλεβίτσα.

Ο Γεωργίου Κοσμάς που διετέλεσε αρχηγός του ΓΕΣ στο βιβλίο του "Ελληνικός Πόλεμος" γράφει ότι οι νεκροί του στρατού στη μάχη του Γράμμου το 1948 ήταν 5.185. Από αυτούς οι 430 ήταν αξιωματικοί. Οι τραυματίες ήταν 18.089 από αυτούς οι 1096 ήταν αξιωματικοί.

Με αυτόν τον μεγάλο και πετυχημένο στρατηγικό ελιγμό έληξε η 70ήμερη μεγάλη μάχη του Γράμμου. Αυτός ο ελιγμός έδειξε τη μαχητικότητα, την ικανότητα, τη δύναμη και την αποφασιστικότητα, τη δύναμη και την αποφασιστικότητα των μαχητών και αξιωματικών του λαϊκού Δημοκρατικού Στρατού της Ελλάδας. Ο αντίπαλος "χάρη στην αναπάντεχη για αυτόν ηρωική αντίσταση των ανδρών μας, υποχρεώθηκε να ρίξει στη μάχη όλες τις εφεδρείες του ... χάρη στην τεράστια υπεροχή του ... προχωρούσε, χωρίς όμως ούτε μια μοναδική φορά να μπορέσει να αποκόψει και να εκμηδενίσει ή αιχμαλωτίσει τμήμα μας".

Ο Νίκος Μπελογιάννης που βρισκόταν στο Γράμμο όταν ακόμα διεξάγονταν η μεγάλη μάχη στην Βόρειο Πίνδο, έγραφε: "Ένα βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της μάχης του Γράμμου είναι η μεγάλη διαφορά σε έμψυχο και άψυχο υλικό ανάμεσα στους 2 αντιπάλους. Οι ξένοι ιμπεριαλιστές έδωσαν στο μοναρχοφασισμό άφθονα κανόνια και αεροπλάνα ... διαφορά αυτή εκμηδενίζεται από την ηθικοπολιτική υπεροχή των μαχητών και στελεχών του ΔΣΕ που σήμερα γράφουν στο Γράμμο τις λαμπρότερες σελίδες της ιστορίας μας πολεμώντας για την καινούργια Ελλάδα της Λαϊκής Δημοκρατίας".

Εννοείται ότι οι απώλειες των τμημάτων του ΔΣΕ στη μεγάλη μάχη του Γράμμου δεν είναι λίγες.

Στην Απόφαση του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ (25/8/48) υπογραμμίζεται: "Οι μαχητές στην Πίνδο κάναν στο ακέραιο το καθήκον τους. Οι διοικητές και οι πολιτικοί επίτροποι (έχουμε εκατοντάδες νεκρούς και τραυματίες αξιωματικούς και πολιτικούς επίτροπους που πολέμησαν με ηρωισμό και μυαλό) φάνηκαν άξιοι της αποστολής τους".

Σε συνέχεια η απόφαση λέει: "Μέσα στην φωτιά της μάχης στη Βόρεια Πίνδο το στρατόπεδο μας για να σταματήσει το αίμα που χυνόταν, δεν δίστασε να επαναλάβει ότι θα δεχόταν κάθε έντιμη δημοκρατική συνεννόηση που θα εξασφάλιζε στο λαό και στον τόπο την ησυχία και την ειρήνη" τότε οι αντίπαλοι μας "είπαν ότι αυτό ήταν αδυναμία μας και συνέχισαν να κτυπούν ... το λαϊκό αίμα".

Οι μαχητές και οι αξιωματικοί του ΔΣΕ δώσανε στο Γράμμο το 1948 μια 70ήμερη σκληρή μάχη με έναν αντίπαλο που είχε μεγάλη υπεροχή σε έμψυχο και άψυχο υλικό και εξοπλισμένο σαν τον αστακό με τα πιο σύγχρονα αμερικανο- αγγλικά όπλα. Άνδρες και γυναίκες, μαχητές και αξιωματικοί του ΔΣΕ αντέξανε και δείξανε την ηθική υπεροχή τους γιατί κάνανε αγώνα δίκαιο για την υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας και των δικαιωμάτων του ελληνικού λαού.

Κάνανε αγώνα κατά του αγγλοαμερικανικού ιμπεριαλισμού, κατά του νεοφασισμού, ενάντια στη βία και την τρομοκρατία.

Μέσα στη φωτιά του αγώνα διαμορφώθηκαν αγωνιστές με βαθιά αγάπη για το λαό και την Πατρίδα. Πηγή της δύναμής τους ήταν η πίστη στο δίκαιο του αγώνα, η συνέπεια στο καθήκον, η βαθιά συναίσθηση υψηλών ιδανικών. Ο αγώνας τους ήταν αγώνας λαϊκής αντίστασης στα μεταπολεμικά σχέδια του ιμπεριαλισμού. Το παράδειγμα των υπερασπιστών του Γράμμου αποτελεί πλούσια παρακαταθήκη, είναι παράδειγμα φρονηματισμού στην πάλη και αντίσταση ενάντια στην "νέα τάξη πραγμάτων", ενάντια στις επιβουλές του Μάαστριχτ για μια καλύτερη ζωή και δίκαιη κοινωνία.