Το ύψωμα που έχει μείνει γνωστό με το προσωνύμιο "Χάρος" βρίσκεται στη βόρειο ανατολική μεριά του Γράμμου, πάνω από την περιοχή της Κοτύλης. Η ονομασία του υψώματος δεν γνωρίζουμε αν προήλθε από τον Εμφύλιο πόλεμο ή από κάποια από τις προηγούμενες συγκρούσεις που έλαβαν χώρα στην περιοχή, σε κάθε περίπτωση όμως είναι χαρακτηριστική του δύσβατου της περιοχής, του απόκοσμου τοπίο αλλά και της επικινδυνότητας της προσέγγισής του.
Ο "Χάρος" κατά την περίοδο του Εμφυλίου πέρασε από το 1947 στην περιοχή δράσης του ΔΣΕ και μετεξελίχθηκε σε πραγματικό φρούριο των ανταρτών, με μια σειρά έργων που η αντάρτες ανέλαβαν για την ενίσχυση της θέσης του.
Στο βιβλίο του Η Εμφύλιος στη Φλώρινα, ο Νίκος Κέντρος παρουσιάζει τον "Χάρο" ως εξής:
"Ο Χάρος ήταν ένα άλλο σημαντικό σημείο της διάταξης της 14ης Ταξιαρχίας του ΔΣΕ. Ήταν άσπρα βράχια στη σειρά, με απότομους γκρεμούς. Από την πίσω του μεριά χαράδρες, δεξιά και αριστερά πάλι χαράδρες γεμάτες καμμένα χόρτα στα πλάγια. Κορμοί σκελετωμένοι, τρύπες και κρατήρες εδώ κι εκεί ένα γύρω δέντρα στραπατσαρισμένα, με κορμούς καμένους από τις οβίδες. Καθημερινά αυτό το κάστρο δεχόταν χιλιάδες βλήματα όλμων και πυροβολικού. Σίδερο να δει κανείς! Εκατό μέτρα απέναντι ήταν τα τμήματα του κυβερνητικού στρατού. Εδώ οι δικοί μας μένουν, πολεμούν, αντιστέκονται. Τι ήταν αλήθεια αυτό το κάστρο, ο Χάρος;
Το ύψωμα ήταν όλο κούφιο. Έμπαινες από τα δυτικά στη γαλαρία και έβγαινες, αφού έκανες το γύρο, πάλι στο ίδιο μέρος. Περπατούσες σ' ένα λαβύρινθο και κάθε τόσο ένιωθες το τράνταγμα των εκρήξεων των όλμων παντού. Γινόσουνα ένα με το μπαρούτι και τη σκόνη. Σε απόσταση χιλίων περίπου μέτρων ήταν το οχυρωμένο όρυγμα συγκοινωνίας, σκαμμένο μέσα στην πέτρα και με διάφορα ζιγκ-ζαγκ, από τη μία μεριά το μόνιμο πολυβολείο από την άλλη μεριά άλλο πολυβολείο. Έτσι η οχύρωση κουλουριαστά έζωνε το Χάρο γύρω-γύρω. Στο έδαφος κατά μήκος των ορυγμάτων, άλλα τόσα μυδράλια βγάζουν τις μπούκες τους και παραμονεύουν τον αντίπαλο. Τον τομέα αυτό τον κρατούσε το τάγμα του Αριστείδη Ποράβα, με πολιτικό επίτροπο τον Μανώλη Πάτσο.
Τα δυό αυτά παλικάρια του ΔΣΕ σκοτώθηκαν εκεί. Μετά τον Πάτσο που σκοτώθηκε πρώτος ανέλαβε ΠΕ ο Βασιλης Ασπρίδης. Δέκα ολόκληρες μέρες δούλεψε πεισματικά ένας λόχος για να μεταμορφώσει το Χάρο σε πραγματικό φρούριο. Δεκάδες χιλιάδες βλήματα ξόδεψε ο κυβερνητικός στρατός για να εμποδίσει το έργο αυτό. Οι μαχητές του ΔΣΕ με αξίνες και κασμάδες έσκαβαν τον βράχο μέρα-νύχτα, ενώ άλλοι μαχητές έβγαιναν σε ενέδρες και παρατηρητήρια και ανίχνευαν την περιοχή. Όλες οι επιθετικές προσπάθειες των δυνάμεων της 1ης Μεραρχίας του κυβερνητικού στρατού στο Χάρο και τα Γούπατα αποκρούστηκαν. Το τάγμα του κυβερνητικού στρατού που ενήργησε τη σφοδρότερη επίθεση στην κατεύθυνση αυτή διαλύθηκε κυριολεκτικά, εγκαταλείποντας πολλούς νεκρούς και τραυματίες στο πεδίο μάχης."
Δύο ολόκληρα χρόνια, από το 1947 έως το 1949, ο "Χάρος" δεν έπεσε στα χέρια του κυβερνητικού στρατού, ενώ ακόμα και τα αεροπλάνα της Βασιλικής Αεροπορίας ήταν αναποτελεσματικά στους βομβαρδισμούς τους. Τελικά, το 1949 ο "Χάρος" καταλήφθηκε από τον Εθνικό Στρατό μετά από ώρες μάχης και αφού ο διοικητής της 14ης Ταξιαρχίας είχε σκοτωθεί. Σημαντικός παράγοντας στην κατάληψη του "Χάρου" υπήρξε και η μεγάλη έλλειψη του ΔΣΕ σε πυρομαχικά και σε άνδρες που χρειάζονταν για την αποτελεσματική του υπεράσπιση. Οι τρεις τελευταίοι υπερασπιστές του Γιάννης Δούρος, Νίκος Χατζηβασιλείου και Θάνος Δημητρίου, έπεσαν στο κενό για να μην αιχμαλωτιστούν από τον κυβερνητικό στρατό.
Άφου ηρέμησα πήγα πάλι στον Μπαντέκο και τους έκανα διάφορες ερωτήσεις.Συγκεκριμένα τους είπα:
ΑπάντησηΔιαγραφή-Καλά ρε μπάρμπα,αξιωματικός δεν μπορεί να ήσουν οπωσδήποτε τσοπάνος ήσουν.Διότι εάν ήσουν αξιωματικός δεν θα έριχνες την ταξιαρχία σου απάνω στο ύψωμα και να διαλυθεί.Γιατί μόνο μια ομαδούλα γλύτωσε.Αλλά έπρεπε να περάσεις χωρίς να σε πάρει κανείς χαμπάρι από το λυκοπέρασμα.
Τοποθεσία όνομα και πράμα.
Μας βρίζατε εσείς οι αντάρτες και μας λέγατε Σοκολατόπεδα και στα σακίδια σας βρήκαμε στο κάθε ένα,από μια πλάκα τυλιγμένη σοκολάτα των 300 γρ.Βρήκαμε κούτες τσιγάρα μοιροδάτα.Είστε καλοπερασάκιδες.
-Και τέλος αφού πιάστηκες αιχμάλωτος γιατί ρε ψωφίμι δεν αυτοκτονούσες όπως ο 'Αρης;
Νομίζεις οτι βρε δολοφόνε οτι θα ζήσεις;
Και τότε άνοιξε και αυτός το στόμα του και με τη σειρά μου απάντησε:
-Πρώτον δεν ήταν τσοπάνης αλλά παλιός αξιωματικός,εαν καλά θυμάμαι της Αλβανίας
-Δεύτερον από κακές ψευδής πληροφορίες που είχε οτι το ύψωμα και η διάβαση φυλαγώνταν από παλαιούς εθνοφρουρούς
Οσο για τις σοκολάτες το δικαιολόγησε οτι ήταν για ξηρά τροφή και τέλος οτι θα σκοτωθεί το ξέρει αλλά δεν αυτοκτόνησε διότι δεν ήταν δειλός σαν τον Άρη,αλλά και διότι ήταν τραυματίας και στα χέρια και στα πόδια από ριπή στέν.
Και μου λέει:
-Εσύ συναγωνιστή θα ζήσεις;Εσύ θα πας πάλι στη μάνα σου;
-Για κοίτα απάνω στο Μπουχέτση τι γράφει,εκεί γράφει Γράμμος χάρος.Ε λοιπόν ο Μπαντέκος θα πεθάνει αλλά θα φυτρώσουν χιλιάδες Μπαντέκιδες.Εσάς όμως να γεννούν οι μανάδες σας χίλιους την ημέρα εκεί απάνω δεν θα ανεβείτε ποτέ.
-Ελα τώρα να πάρεις το πιστόλι μου,που έχω στην αμοσχάλη μου,για να δεις οτι και αυτό έχει αχρηστευθεί από τη σφαίρα.
Εγώ δεν πίστευτα ακούγοντας οτι έχει πιστόλι πάνω του,δεν τον κοίταξαν από βιασύνη αυτοί που τον έπιασαν,ούτε ήξεραν ποιός ήταν.
Αλλά έμεινα κατάπληκτος να ακούω από ένα αιχμάλωτο,για πρώτη φορά στη πολεμική ζωή μου,τέτοιες κουβέντες.(...)
Συνειδητοποιώντας προς στιγμή όλα αυτά κι'οτι μπροστά στο Κούτσορο είχε μεγάλες απώλειες η ταξιαρχία μας,μόνο από παρενοχλήσεις τον κοίταξα και του είπα:
Τέτοιοι σαν και εσένα είναι κρίμα να χάνονται.Γιατί ίσως καμιά φορά χρειασθούν και χωρίς δισταγμό απλώνω το χέρι μου κάτω από την αμασχάλη του και παίρνω το μάραμπελ με το λουράκι που είχε δέσει στον ώμο του.
Ήταν πραγματικά στη σκανδάλη χτυπημένο,το πήγα στον διοικητή μου τον Μουστρί και θύμωσε(..
Το κείμενο το είχα δακτυλογραφήσει από απομνημονεύματα -αυτοέκδοση κανονική- δεξιού ΕΔΕΣίτη(?) 5/42ιτη(?) πριν από ....πολλά χρόνια.
Δε μπόρεσα να το ξαναβρώ.
Αξίζει να το βρείτε.