Η αιματηρή μάχη στα Πατώματα Λυκόραχης του Γράμμου

 

Στις 15-30 Μαΐου του 1949, ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας έχει θέσει ήδη το σχέδιο ανακατάληψης του Γράμμου, το οποίο προχωρά με επιτυχία. Απομένει η κατάληψη του οχυρού του κυβερνητικού στρατού, στη θέση Πατώματα Λυκόραχης του Γράμμου, το οποίο αποτελεί μια στρατηγική σφήνα, στη διάταξη των δυνάμεων του ΔΣΕ και άρα στρατηγικής σημασίας σημείο. 

Η επιχείρηση κατάληψης του εχθρικού οχυρού οργανώθηκε από τη Σχολή Αξιωματικών του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, και σε αυτή έλαβαν μέρος και τμήματα της 9ης Μεραρχίας Δυτικής Μακεδονίας, μιας από τις πιο αξιόμαχες και δοκιμασμένες μεραρχίες του ΔΣΕ. Η επιχείρηση στα Πατώματα Λυκόραχης, σχεδιάστηκε και προτάθηκε από το διοικητή της 9ης Μεραρχίας, Παλαιολόγου, εγκρίθηκε από το Γενικό Αρχηγείο και εκτελέστηκε με τη διεύθυνση του ίδιου. Ο Δημήτρης Ζυγούρας (Παλαιολόγου), υπήρξε από τους ικανότερους επιτελείς του ΔΣΕ, είχε υπηρετήσει διοικητής της ηρωικής 16ης Ταξιαρχίας, που οργανικά ανήκε στην 9η Μεραρχία και από το 1949 είχε αναλάβει τη διοίκηση ολόκληρης της 9ης Μεραρχίας.

Την επιχείρηση στα Πατώματα Λυκόραχης παρακολουθούσαν εκ μέρους του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, οι Γούσιας και Καλιανέσης, από το παρατηρητήριο της 670ης Μονάδας, του Γενικού Αρχηγείου.

Η οχύρωση και οι δυνάμεις του αντιπάλου υπήρξαν στα Πατώματα Λυκόραχης ιδιαίτερα ισχυρές και η ίδια η μορφολογία του εδάφους καθιστούσε την επιχείρηση εναντίον του, ως μια ιδιαίτερα δύσκολη υπόθεση για το ΔΣΕ, που δε διέθετε αεροπλάνα. Το ύψωμα υπεράσπιζε ενισχυμένη διλοχία του κυβερνητικού στρατού, με διμοιρία πολυβόλων. Η βάση πυρός ήταν ένα πραγματικό φρούριο: Τρεις σειρές πυκνό συρματόπλεγμα περικύκλωνε το οχυρό, μαζί με εκτεταμένα ναρκοπέδια στις πλαγιές του υψώματος. Το ίδιο το ύψωμα ήταν κυκλικό και δέσποζε της γύρω περιοχής, έχοντας σχέδιο πυρός βάθους 150-200 μέτρων. Τα ισχυρά του πολυβολεία έλεγχαν όλες τις προσβάσεις, ενώ ένα σύμπλεγμα βαθιών χαρακωμάτων εξασφάλιζε κατά την ώρα της μάχης, επικοινωνία όλων των σημείων αντίστασης και άμυνας. Παράλληλα, και λόγω των συγκρούσεων, η γύρω περιοχή ήταν σχεδόν απογυμνωμένη από το δάσος, εξασφαλίζοντας στο οχυρό μεγάλη δυνατότητα ορατότητας και σε μεγάλη απόσταση. Τέλος, οχυρό διέθετε δικές του αποθήκες οπλισμού, πυρομαχικών και τροφοδοσίας.

Η επίθεση του ΔΣΕ ξεκίνησε στις 4:30 π.μ. στις 30 Μαΐου του 1949, με ισχυρή προπαρασκευαστική επίθεση τεσσάρων πυροβόλων, από τα οποία, δύο έκαναν ευθεία βολή στα οχυρά του αντιπάλου, επιφέροντας σημαντικές ζημιές. Ατυχές περιστατικό για το ΔΣΕ αποτέλεσε η καταστροφή του ενός πυροβόλου, από έκρηξη βλήματος μέσα στον πυροσωλήνα του, με αποτέλεσμα την αχρήστευσή του και το θάνατο των δύο χειριστών του.

Μετά την προπαρασκευαστική επίθεση, τα τμήματα του ΔΣΕ ξεκίνησαν περικυκλωτική κίνηση του οχυρού, σε σχηματισμό τανάλιας, η οποία κράτησε 11 ώρες. Στις 13:30 της επομένης, τα τμήματα του ΔΣΕ ξεκίνησαν να σπάνε την αντίσταση του αντιπάλου, ανοίγοντας με μεγάλη αυτοθυσία, διόδους ανάμεσα στα συρματοπλέγματα και τα ναρκοπέδια. Σταδιακά, χρησιμοποιώντα αντιαρματικά panzerfaust, χειροβομβίδες και πολυβόλα, οι μαχητές και μαχήτριες του ΔΣΕ κατέλαβαν τα πρώτα πολυβολεία του οχυρού και έπιασαν τους πρώτους αιχμαλώτους.

Από εκεί, η μάχη επεκτάθηκε γύρω και μέσα στη βάση του εχθρού και εξελίχθηκε σε μάχη χαρακωμάτων, για ακόμα τέσσερις ώρες. Προς το απόγευμα, ο αντίπαλος ξεκίνησε να κάμπτεται. Σταδιακά, οι δυνάμεις του ΔΣΕ κατέλαβαν το οχυρό του αντιπάλου, αιχμαλωτίζοντας, όσους από τους άνδρες του 582ου Τάγματος Πεζικού δεν είχαν σκοτωθεί ήδη. Σε όλη τη διάρκεια της μάχης, η κυβερνητική αεροπορία βομβάρδιζε και μυδραλιοβολούσε τα γύρω υψώματα, δίχως ωστόσο να μπορεί να αποτρέψει την έκβαση της μάχης.

Οι απώλειες του ΔΣΕ υπήρξε στη μάχη στα Πατώματα Λυκόραχης σημαντικές, ιδιαίτερα για τους μαχητές και μαχήτριες του ΣΑΓΑ. Ο ίδιος ο διοικητής της Σχολής Τσακμάκης έπεσε πολεμώντας κοντά σε εχθρικό πολυβολείο, κρατώντας στο χέρι του τον πυροσωλήνα από το αντιαρματικό, με το οποίο έριξε και ανατίναξε το πολυβολείο του εχθρού δημιουργώντας ρήγμα εισόδου για τους αντάρτες.

Ο Θανάσης Ανάγνου, υπεύθυνος επιμελητείας της 9ης Μεραρχίας, περιγράφει τη σκηνή της μάχης, στο ημερολόγιό του, ως εξής:

"Μπαίνοντας στην εχθρική βάση, λίγο μετά την κατάληψή της, εκπληρώνοντας διαταγή του στρατηγού για την εξακρίβωση των λαφύρων, αντικρίζω τη φρικτή εικόνα του πεδίου μάχης. 

Τα άμοιρα σώματα των φαντάρων, το ένα δίπλα στο άλλο, μένουν αιώνιοι φρουροί αυτού του υψώματος, για τα αμερικανικά συμφέροντα. Μέσα στα πολυβολεία, στα αμπριά, στα ορύγματα και τα χαρακώματα, δεξιά κι αριστερά, πίσω από κάθε κορμό δέντρου, βλέπεις ένα, δύο, πολλά πτώματα. Η μυρωδιά της μπαρούτης, του καμμένου εδάφους από τις εκρήξεις των βλημάτων και η μυρωδιά των πτωμάτων γέμισαν την ατμόσφαιρα της γύρω περιοχής και σου πιάνεται η αναπνοή.

Αλησμόνητη θα μου μείνει σε όλη μου τη ζωή η εικόνα μιας νεαρής μαχήτριάς μας, που τη βρήκε το εχθρικό βόλι σε στάση μάχης, γονατιστή με το όπλο στο χέρι και το δίκοχό της στραβά φορεμένο, τα μακριά μαλλιά της να τα ξανεμίζει το αγέρι και το βλέμμα της ανοιχτό, στραμμένο προς το εχθρικό πολυβολείο. 

Ολόκληρο το πεδίο της μάχης είναι γεμάτο από σκορπισμένα όπλα, οπλοπολυβόλα, πολυβόλα, βλήματα και πτώματα, που σου δείχνουν τη σκληρότητα της άγριας μάχης".

Στη μάχη στα Πατώματα Λυκόραχης Γράμμου, ο κυβερνητικός στρατός είχε 223 νεκρούς και 177 αιχμαλώτους. Το οχυρό καταλήφθηκε, επισκευάστηκε και κρατήθηκε από την 16η Ταξιαρχία της 9ης Μεραρχίας του ΔΣΕ και χρησιμοποιήθηκε για τις εξίσου φονικές μάχες που θα ακολουθήσουν, τον Αύγουστο του ίδιου έτους, έως και την τελική υποχώρηση του ΔΣΕ.

Φωτογραφίες και χάρτες

Τα Πατώματα, σε σχέση με τα γύρω υψώματά τους. Βορειοδυτικά βρίσκεται η Λυκόραχη. Από το βιβλίο, Στα βήματα του ΔΣΕ - Γράμμος.

Οι θέσεις Πατώματα- Λυκόραχη, σε σύγχρονο χάρτη.

Τμήμα επιχειρησιακού χάρτη του ΔΣΕ. Με κίτρινο εικονίζεται η διάταξη των αμυντικών του θέσεων. Με κόκκινη υπογράμμιση, οι θέσεις Πατώματα- Λυκόραχη, ακριβώς στο κέντρο της διάταξης.

Πηγή: Θανάσης Ανάγνου, Στα κάστρα του αγώνα με το ΔΣΕ, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1998, 142-143.