Οι πρώτες προσπάθειες οργάνωσης του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στο νομό Λασηθίου - 1941-1942

Στην σειρά άρθρων μας που θα ακολουθήσουν στο προσεχές διάστημα, θα ασχοληθούμε με τη σταδιακή οργάνωση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην περιοχή της ανατολικής Κρήτης, στην περίοδο 1941-1944 και θα περιγράψουμε συνοπτικά τα βήματα που ακολουθήθηκαν για τη σύσταση και το άνδρωμα του εθνικοαπελευθερωτικού και ταξικού κινήματος.

Η πρώτη ανασυγκρότηση των οργανώσεων του ΚΚΕ και η σύσταση των πρώτων οργανώσεων του ΕΑΜ

Την άνοιξη του 1942, το στέλεχος του ΚΚΕ Αντώνης Δουραχαλής καταφθάνει στην κατοχική Κρήτη με το ψευδώνυμο “Λευτέρης”. Ο Δουραχαλής ήταν εξόριστος στη Γαύδο και είχε δραπετεύσει μαζί με άλλους συντρόφους του, μετά την κατάρρευση της Κρήτης. Το γραφείο περιοχής Κρήτης του ΚΚΕ του είχε δώσει την εντολή να οργανώσει και να ανασυγκροτήσει τις κομματικές οργανώσεις στο νομό Λασηθίου. Ο Λευτέρης ήταν εργάτης από την Καλαμάτα Μεσσηνίας, παλαίμαχος κομμουνιστής, που είχε συλληφθεί από τη Δικτατορία του Μεταξά, το 1937 και είχε εκτοπιστεί στη Γαύδο.

Ο Αντώνης Δουραχαλής διέθετε αξιόλογη οργανωτική πείρα. Αεικίνητος, πολιτικά καταρτισμένος, σκληραγωγημένος στην παρανομία και τους αγώνες, διέθετε απεριόριστη εμπιστοσύνη στο Κόμμα και για τη νεολαία του νομού αποτελούσε ενσάρκωση του πραγματικού, ολοκληρωμένου κομμουνιστή. 

Ξεκινώντας από τη Βιάννο, όπου ανασυγκρότησε την κομματική οργάνωση του ΚΚΕ, ο Δουραχαλής έφυγε πεζοπορώντας, παράνομος και εφοδιασμένος με μια πλαστή ταυτότητα έφτασε μερικές ημέρες μετά στην Ιεράπετρα. Στην Ιεράπετρα, το ΚΚΕ διέθετε ήδη από το 1941 μια σημαντική κομματική οργάνωση, την οποία ο Δουραχαλής θα αναμορφώσει σε κομματική επιτροπή, τοποθετώντας επικεφαλής τους: Παύλο Θεοδωράκη τραπεζικό υπάλληλο, Μανόλη Κατσανεβάκη φοιτητή, Μαρία Λιουδάκι δασκάλα, Μανόλη Κατσανεβάκη έμπορο και Γιώργη Χριστοφιδάκη, εργάτη.

Παράλληλα, ο Δουραχαλής είχε μαζί του συστατικά σημειώματα που είχαν συνταχθεί το 1935 και κατέγραφαν τους δημοκράτες και προοδευτικούς πολίτες της Ιεράπετρας που βρίσκονταν κοντά στην ιδεολογία του Κόμματος και θα μπορούσαν είτε να οργανωθούν, είτε να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στον απελευθερωτικό αγώνα. Στην πραγματικότητα, τα σημειώματα αυτά είχε συντάξει ο Ναπολέων Σουκατζίδης που εργαζόταν προπολεμικά ως λογιστής στο εργοστάσιο “Μίνως” και υπήρξε στέλεχος του τοπικού Εργατικού Κέντρου. Από τα πρόσωπα αυτών των συστατικών σημειωμάτων θα δημιουργηθεί αργότερα ο πρώτος πυρήνας του ΕΑΜ Ιεράπετρας.

Επόμενος σταθμός του Δουραχαλή υπήρξε ο Άγιος Νικόλαος. Αποφεύγοντας τους αμαξιτούς δρόμους, ο Λευτέρης θα φτάσει εκεί με τα πόδια, μετά από ημέρες. Στην πόλη συναντιέται με παλιά κομματικά μέλη, που είχαν οργανωθεί προπολεμικά από τον κομμουνιστή Βαγγέλη Κτιστάκη. Ο Δουραχαλής θα συστήσει και εδώ κομματική επιτροπή με επικεφαλής το Σωκράτη Διαμαντόπουλο και το Νίκο Συμβουλάκη. Ο Δουραχαλής θα συναντηθεί επίσης με τους Γιάννη Κουτάντο, Γιάννη Ρουκουνάκη, Μανόλη Κατσούλη και Αθηνά Δεσποτάκη, όλοι παλιά μέλη του ΚΚΕ και θα τους αναθέσει διάφορα καθήκοντα και ευθύνες.

Το Μάρτιο του 1942, ο Δουραχαλής θα φτάσει, ξανά με τα πόδια στη Νεάπολη, όπου θα συγκροτήσει την εκεί κομματική επιτροπή, με επικεφαλής το Μανόλη Καλλιατάκη δικηγόρο, το Μιχάλη Κοσμαδάκη και τον υπάλληλο Κλέαρχο Ρυακιωτάκη. Στη Νεάπολη, ο Μιλτιάδης Πορφυρογένης έχει ήδη συστήσει την τοπική επιτροπή του ΕΑΜ, αλλά και την οργάνωση νέων της ΟΚΝΕ.

Στα τέλη Μαρτίου του 1942, μέριμνα των κομματικών οργανώσεων του νομού, ξεκινούν να φθάνουν και τα πρώτα κομματικά έντυπα από την Αθήνα. Στο νομό Λασηθίου φθάνουν οι αποφάσεις της 7ης, 8ης και 9ης Ολομέλειας και προκαλούν ενθουσιασμό. Παράλληλα, οι οργανώσεις του ΕΑΜ ξεκινούν να εδραιώνονται. Χάρη στο Δουραχαλή εξασφαλίζεται σταθερή σύνδεση και δέσιμο ανάμεσα στις οργανώσεις του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στην Ιεράπετρα, τον Άγιο Νικόλαο και όλα τα χωριά έως τη Νεάπολη. Αναλαμβάνοντας ο ίδιος τη θέση του γραμματέα της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ στο νομό, ο Δουραχαλής θα αναλάβει τη συγκρότηση νομαρχιακού οργάνου του ΚΚΕ με επικεφαλής τους Σωκράτη Διαμαντόπουλο, Νίκο Συμβουλάκη, Γιάννη Ρουκουνάκη, Μανόλη Κατσούλη, Μανόλη Καλλιατάκη και Παύλο Θεοδωράκη.

Η πρώτη παράνομη συνεδρίαση του γραφείου της ΠΕ του ΚΚΕ Λασηθίου έγινε με μεγάλη μυστικότητα στο δικηγορικό γραφείο του Μανόλη Καλλιατάκη στη Νεάπολη. Η συγκέντρωση τόσων ανθρώπων στον ίδιο χώρο δικαιολογήθηκε στις κατοχικές αρχές από το γεγονός ότι η Νεάπολη ήταν τότε έδρα των δικαστικών αρχών του νομού. Στη συνεδρίαση τίθενται τα καθήκοντα της στρατολογίας νέων μελών και του αγώνα με συνθήματα: “Ψωμί-Ζωή-Λευτεριά-Λαοκρατία” και “Δώστε άσυλο σε κάθε καταδιωκόμενο από τον κατακτητή”. Το τελευταίο αφορά στους δεκάδες καταδιωκόμενους ενόπλους Κρήτες, που είχαν καταφύγει στα βουνά του νομού, μετά τη Μάχη της Κρήτης και έμπαινε έντονο το ζήτημα της διάσωσης, στρατολόγησης και υποστήριξής τους.

Τις ημέρες εκείνες δημιουργείται στο νομό Λασηθίου και ο πρόδρομος της Εθνικής Αλληλεγγύης, με το νόμιμο τίτλο “Εθνική Οργάνωση Χριστιανικής Αλληλεγγύης” - ΕΟΧΑ. Η ΕΟΧΑ θα αναλάβει την τοποθέτηση δοχείων λαδιού σε κάθε λιοτρίβι για τους καταδιωκόμενους αγωνιστές, ενώ θα συλλέξει ανάλογη βοήθεια για τους κρατούμενους του ναζιστικού στρατοπέδου στην Κρουσταλλένια και στις φυλακές. Η ανταπόκριση του λαού είναι μεγάλη. Επικεφαλής της οργάνωσης ΕΟΧΑ υπήρξε αρχικά ο Ρούσσος Κούνδουρος και μετέπειτα η Μαρία Πιτυκάκη, η Ελένη Λιουδάκη, η Κατίνα Δημητρίου, η Μαρίκα Μαγκώνη. Σταδιακά, η οργάνωση απλώθηκε σε όλες τις γυναίκες του νομού και αποκτά σημαντικό έρεισμα στο λαό.

Την Πρωτομαγιά του 1942 οργανώνεται η πρώτη μαζική εκδήλωση, με την υπόδειξη του Μιλτιάδη Πορφυρογένη, στη θέση Βιγλί της Νεάπολης. Πήραν μέρος 20-30 άτομα και ο γραμματέας, δικηγόρος Καλλιατάκης. Για πρώτη φορά τραγουδήθηκε το πρωτομαγιάτικο τραγούδι της εργατιάς: "Πρωτομαγιά, νέα ζωή, όλος ο κόσμος τη γιορτάζει, έτσι και η ιδέα η τρανή, όλον τον κόσμο αγκαλιάζει".

Στα τέλη του καλοκαιριού του 1942, ο Λευτέρης έρχεται ξανά στη Νεάπολη από τον Άγιο Νικόλαο και θέτει το ζήτημα της έκδοσης κομματικής εφημερίδας με το όνομα "Μάχη". Σχέδιο είναι η εφημερίδα να εκδίδεται σε τουλάχιστον 100 αντίτυπα. Η ΕΑΜική εφημερίδα "Εμπρός" έχει ήδη ξεκινήσει να εκδίδεται γραμμένη με καρμπόν, στο χέρι. Εκδιδόταν από τον καλλιγράφο Γιώργο Τσαμπαρλάκη στο παράσπιτο του Γιάννη Παυλάκη. Όμως για την εφημερίδα που το Κόμμα χρειάζεται απαιτείται γραφομηχανή και πολύγραφος. Το πρόβλημα αναλαμβάνει να λύσει ο χημικός Γιώργος Τσαμπαρλάκης. Σε πλαίσιο από ξύλο, γύρω από μια ξύλινο πλάκα χυνόταν ζωική πηκτή. Οι σελίδες που γράφονταν με χημική μελάνη αποτυπώνονταν εκεί και μπορούσες έτσι να τυπώσεις μέχρι και 60 φύλλα. Το μειονέκτημα της μεθόδου αυτής βρισκόταν στο ότι η εφημερίδα έπρεπε αρχικά να γραφεί με το χέρι, γιατί δεν υπήρχε γραφομηχανή, για αυτό κανένα φύλλο της δεν έπρεπε να πέσει στα χέρια του κατακτητή ή των συνεργατών του.

Αργότερα, θα οργανωθεί ένας υποτυπώδης τεχνικός μηχανισμός με 2-3 ποδήλατα παλιά, που ανέλαβε να τα συντηρεί ο Μανόλης Φρουδάς, μόνιμος σύνδεσμος με το ΚΚΕ. Η "Μάχη" ξεκίνησε έτσι να εκδίδεται 2 φορές το μήνα έως το 1944 και την Απελευθέρωση. Το μελάνι και το χαρτί κλέβονταν από το ιταλικό τυπογραφείο, από κομμουνιστές τυπογράφους που δούλευαν εκεί.

Άλλο σημαντικό οργανωτικό ζήτημα υπήρξε αυτό των συνδέσμων των ΕΑΜικών και κομματικών οργανώσεων από περιοχή σε περιοχή. Δεκάδες άνδρες και γυναίκες αγωνίστηκαν σε αυτό το δύσκολο και επικίνδυνο πόστο διανύοντας καθημερινά δεκάδες χιλιόμετρα. Οι δρόμοι που ακολουθούσαν οι σύνδεσμοι για τις εμπιστευτικές δουλειές ήταν τα μονοπάτια, μέσω των οποίων απόφευγαν τους σταθμούς ελέγχου και τα μπλόκα. Από τη Νεάπολη για το Ηράκλειο περνούσαν από τη θέση Μπαλωθιές, δεξιά του βουνού Καλαρύτη, για να αποφεύγουν το φυλάκιο του Αη-Γιώργη του Σελινάρη ή από τον Αη-Γιώργη το Βραχασιώτη και μετά στη διαδρομή Κράσι, Πεδιάδα, Ηράκλειο. Για την Ιεράπετρα, οι διαδρομές περνούσαν διαμέσου των χωριών Κρούστα, Πρίνα και Μεσελέροι.

Σε ότι αφορά τις ομάδες των ενόπλων καταδιωκόμενων που είχαν καταφύγει στα βουνά μετά τη Μάχη της Κρήτης, ανάμεσά τους υπήρξαν αρκετοί κομμουνιστές οι οποίοι ήρθαν σύντομα σε επαφή με τις οργανώσεις του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Αυτοί ήταν οι Νίκος και Μιχάλης Σαμαρείτης, ο Γιάννης Ποδιάς, ο Δημήτρης Παππάς ή Παπαράφτης, ο Βασίλης Πλαγιωτάκης και τα αδέλφια Ξυλούρη. Αρχικά βρέθηκαν σε κοινή συνεννόηση με άλλους ενόπλους όπως οι Μπαντουβάδες, ο Παντραμάνης και ο Πετρακογιώργης και δρούσαν με ενιαίο τρόπο. Την τροφοδοσία και την ενημέρωσή τους είχαν αναλάβει οι οργανώσεις του ΕΑΜ. Παράλληλα, οι ένοπλοι αυτοί απέκτησαν επαφές με τους Άγγλους πράκτορες που βρίσκονταν σε κρυφές βάσεις ασυρμάτων στα ορεινά της Κρήτης και είχαν αποδεχθεί όλοι τον αγώνα για απελευθέρωση, την απόκρουση της επιστροφής του βασιλιά και των καθεστωτικών παραγόντων της 4ης Αυγούστου. Πρακτικά αποδέχονταν το πρόγραμμα του ΕΑΜ, καθώς ο διχασμός που αργότερα προκάλεσαν οι Άγγλοι δεν είχε ακόμη ξεκινήσει.

Πηγή: Μιχάλης Κοκολάκης, Ανατολική Κρήτη- Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, Γνώσεις, Αθήνα 1980.