Φυλακές και κρατητήρια του Εμφυλίου (μέρος 2ο)

Φυλακές Ιντζεδίν-Καλάμι Κρήτης

Όπως αναφέρουν τα ιστορικά κείμενα το φρούριο του Ιντζεδίν, που αργότερα μετατράπηκε σε φυλακή, πρέπει να κατασκευάστηκε το 1714 ή κατά άλλους ιστορικούς το 1870 από τον Τούρκο διοικητή του Νομού Χανίων Ιντζεδίν. Το ότι το Ιντζεδίν προορίζονταν για τους βαρυποινίτες της εποχής γίνεται εύκολα αντιληπτό από τα σκοτεινά κελιά της απομόνωσης που ήταν εφοδιασμένα με εντοιχισμένες αλυσίδες στους τοίχους που σκόπευαν στον περιορισμό των κινήσεων του κρατούμενου. Σε αυτό το κάτεργο με την ονομασία "Εγκληματικαί Φυλακαί Καλαμίου", το μεταπολεμικό καθεστώς του ξενοκίνητου φασισμού φυλάκισε αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και ποινικούς κρατούμενους κάθε είδους αδικημάτων. Ο διαχωρισμός των δύο υπήρξε ανύπαρκτος ή μικρός. Τα κελιά του Ιντζεδίν έμοιαζαν περισσότερο με τάφους. Βαθύ σκοτάδι κυριαρχούσε και μαρτυρίες αναφέρουν την ασφυκτική ατμόσφαιρα που δημιουργούσε η υγρασία και η μούχλα. Το πάχος των τοίχων άγγιζε τα 3,5 μέτρα και το αποχωρητήριο, που οι πολιτικοί κρατούμενοι αποκαλούσαν "Μπέβιν" (από τον Άγγλο υπουργό εξωτερικών), ήταν ουσιαστικά ένα σιδερένιο βαρέλι. Οι πανάρχαιες δεξαμενές νερού των φυλακών προκάλεσαν κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου αρκετές επιδημίες τύφου στους κρατούμενους. Ανάμεσα στα θύματα της ασθένειας υπήρξε και ο Γιώργος Ερυθριάδης μέλος του ΠΓ του ΚΚΕ, ο οποίος απεβίωσε το 1963 μετά από μέρες πυρετού χωρίς την πρόσβαση σε γιατρό. Για τις απάνθρωπες συνθήκες κράτησής τους, οι πολιτικοί κρατούμενοι του Ιντζεδίν προέβησαν αρκετές φορές σε απεργίες πείνας και άλλες διαμαρτυρίες. Όλες αντιμετωπίζονταν με επίθεση και βία από το προσωπικό της φυλακής. Τυπική μέθοδος τιμωρίας υπήρξε και η απομόνωση και η στέρηση της αλληλογραφίας. Τα απομονωτήρια του Ιντζεδίν, που στην ουσία δεν είναι τίποτα άλλο από τρύπες στο έδαφος, "φιλοξενούσαν" τακτικά πολιτικούς κρατούμενους. Χαρακτηριστική περίπτωση η τιμωρία 30 πολιτικών κρατουμένων του Ιντζεδίν με εγκλεισμό στο πειθαρχείο γιατί το 1960 διαμαρτυρήθηκαν με φωνές από τα παράθυρα, για την απελευθέρωση του Γερμανού βασανιστή Μέρτεν από την κυβέρνηση Καραμανλή. 

Φυλακές Ιντζεδίν, κατά τη διάρκεια εκδήλωσης 1974

Η είσοδος των φυλακών

Φυλακές Σπάρτης

Οι φυλακές Σπάρτης στεγάζονταν σε κτίριο του 1920 που κατασκευάστηκε αρχικά ως στρατώνας. Μαρτυρίες αγωνιστών που πέρασαν από τα κελιά τους μιλούν για ένα ολοκληρωτικά ακατάλληλο συγκρότημα που όχι μόνο δεν πληρούσε τις απαράιτητες προυποθέσεις για να στεγάζει ανθρώπους, αλλά και που ήταν ευάλωτο σε αποδράσεις και δολιοφθορές. Η δύναμη των πολιτικών κρατουμένων ανά κελί άγγιζε περίπου τα 6-7 άτομα, αριθμός μεγάλος για τα 3 επί 3 μέτρα κελιά. Πολλοί πολιτικοί κρατούμενοι αναγκάζονταν να κρατούνται σε αποθήκες και απομονωτήρια του συγκροτήματος λόγω του μεγάλου αριθμού τους. Oι φυλακές Σπάρτης "φιλοξένησαν" ήδη από το 1945 πλήθος κομμουνιστών, αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης και δημοκρατικών πολιτών. Το πρώτο εξάμηνο του 1945 ο αριθμός τους έφθανε τους 600. Οι ποινές τους ήταν κυρίως ισόβια δεσμά ή θανάτου. Το 1946, το "κίνημα" Μαγγανά εισήλθε στις φυλακές Σπάρτης και δολοφόνησε δεκάδες αγωνιστές που βρίσκονταν σε αυτές. Σε δεύτερο χρόνο  ο Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου απελευθέρωσε το 1947 120 φυλακισμένους αγωνιστές εισερχόμενος με ισχυρή δύναμη στη Σπάρτη και καταλαμβάνοντας το κτίριο των φυλακών. 

Το κτίριο των φυλακών Σπάρτης το 1946

Φυλακές Βούρλων (Πειραιάς)

Η πιο γνωστή φυλακή, όχι μόνο στην περιοχή του Πειραιά ήταν η "Δικαστική Φυλακή Πειραιώς" ή όπως την γνωρίζουν οι παλιοί Πειραιώτες και όσοι την "επισκέφθηκαν" "Φυλακές Βούρλων". Η φυλακή βρίσκονταν στην περιοχή της Δραπετσώνας και έγινε ιδιαίτερα γνωστή το 1955, όταν από αυτή απέδρασαν 27 μέλη και στελέχη του ΚΚΕ. Την ονομασία της, η φυλακή την χρωστά στο λασπώδες έδαφος της περιοχής με τα πυκνά βουρλόχορτα, που κάλυπτε μια περιοχή περίπου 10 στρεμμάτων γύρω της. Η φυλακή αρχικά ανήκε στο Δημόσιο και αργότερα παραχωρήθηκε στην μεγαλοαστική οικογένεια των Πιπινέληδων. Η "επένδυση" αυτή της οικογενείας της επέφερε μεγάλα κέρδη. Ακολουθώντας το πρότυπου του "Κάμπο Αλέγκρε" και του "Σαν Πάολι" του Αμβούργου, ο Πιπινέλης μάντρωσε το τετράγωνο των φυλακών με ένα ψηλό μαντρότοιχο και διαμόρφωσε τον εσωτερικό χώρο σε τρεις σειρές από 22 τετράγωνα δωματιάκια τα οποία ονόμαζε "κρατητήρια". Αργότερα και έως το 1940, τα δωματιάκια αυτά ενοικιάζονταν σε πόρνες για να λειτουργούν ως πορνεία. Η μεταδεκεμβριανές κυβερνήσεις λειτούργησαν ξανά τις φυλακές των Βούρλων κυρίως ως χώρο κράτησης πριν την μεταγωγή σε τόπους εξορίας. Στις φυλακές αυτές, που η φυματίωση (και λόγω των βάλτων) θέριζε, κρατήθηκαν έως και 1200 πολιτικοί κρατούμενοι πριν πάρουν τον δρόμο τους για την εξορία, τις φυλακές Αβέρωφ ή το απόσπασμα. Από το 1945 και μετά το συγκρότημα των φυλακών βελτιώθηκε με έργα "σωφρονιστικού τύπου". Ο μαντρότοιχος ενισχύθηκε σε ύψος και πάχος και στα παράθυρα τοποθετήθηκαν σιδερένια μπλόκα. Η περίμετρος των φυλακών ενισχύθηκε επίσης και με νέα πόστα και σκοπιές. 

Η είσοδος των φυλακών

Φρουρός φωτίζει για την κάμερα την τρύπα από την οποία απέδρασαν οι 27

Η Γ' Ακτίνα των πολιτικών κρατούμενων στα Βούρλα

Φυλακές Αίγινας

Η πρώτη ονομασία και χρήση των φυλακών Αίγινας ήταν «Καποδιστριακό Ορφανοτροφείο». Όταν ο Ιωάννης Καποδίστριας αποβιβάστηκε στο νησί το 1828, οι εργασίες για την ανέγερση του κτιρίου ξεκίνησαν αμέσως. Η ανέγερσή του εκείνα τα χρόνια έδωσε μεροκάματο και τροφή στους πρόσφυγες που είχαν συγκεντρωθεί στην Αίγινα από τα χρόνια του αγώνα. Το Ορφανοτροφείο ολοκληρώθηκε το Μάρτη του 1829. Στοίχισε 515.371 γρόσια και το μεγαλύτερο μέρος του ποσού προερχόταν από δωρεές Ελλήνων και φιλελλήνων του εξωτερικού. Από εκεί και στο εξής το κτίριο των φυλακών ξεκινά την πικρή του ιστορία. Το 1841, το κτίριο μετατρέπεται σε λοιμοκαθαρτήριο ενώ μερικά χρόνια μετά θα μετατραπεί σε φρενοκομείο. Το διάστημα 1866-1869 στεγάζει πρόσφυγες από την Κρήτη. Το 1880 το Ορφανοτροφείο μετατρέπεται σε φυλακές και μεταφέρονται οι πρώτοι 12 κρατούμενοι. Το κολαστήριο έχει ανοίξει... Τα επόμενα 105 χρόνια είναι τα μαύρα χρόνια των διωγμών.

Μια μικρή μπροσούρα με χειρόγραφα πολιτικών κρατουμένων μεταφρασμένα στα γαλλικά δίνει, με αριθμούς και στατιστικούς πίνακες που οι ίδιοι έφτιαχναν, την εικόνα των φυλακών. Είναι τα χειρόγραφα που οι αγωνιστές με διάφορους τρόπους έβγαζαν έξω από τη φυλακή για να διακινηθούν στον Τύπο του εξωτερικού. Στις 31/5/1961 στην Αίγινα κρατούνταν 468 πολιτικοί κρατούμενοι, οι οποίοι είχαν εκτίσει 6.463 χρόνια φυλάκισης με μέσο όρο για τον καθένα 14 χρόνια. 267 δικάστηκαν και καταδικάστηκαν σαν μέλη των Εθνικοαπελευθερωτικών Οργανώσεων για πράξεις της Εθνικής Αντίστασης που στρέφονταν κατά των Γερμανών κατακτητών. Από αυτούς τραυματίστηκαν 79, έμειναν ανάπηροι 8 και παρασημοφορήθηκαν 16. Το 75% των κρατούμενων της Αίγινας μπήκαν στη φυλακή σε ηλικία από 21 έως 35 ετών. Οι 322 καταδικάστηκαν σε θάνατο τουλάχιστον μια φορά. Από τη συγκεντρωτική ανάλυση των στοιχείων που έκαναν οι κρατούμενοι προκύπτει: 268 δικάστηκαν σε θάνατο 1.925 φορές ή επτά φορές ο καθένας. 157 καταδικάστηκαν σε ισόβια, δηλαδή δέκα φορές ο καθένας. Η φρίκη της Αίγινας έγινε πολλές φορές θέμα και στο διεθνή Τύπο, θέμα όμως έγινε και ο διασυρμός της τρομοκρατίας και όσων πίστεψαν ότι φτάνουν τα κάγκελα για φυλακίσουν και να απαλλαγούν από μεγάλες ιδέες και ωραίους αγώνες. 

Η αναφορά από το πρωινό προσκλητήριο στις 8 του Μάη 1934 έγραφε: «Επιθεωρήσαντες τας κλινοστρωμάς, τους τοίχους και τα δάπεδα, εύρομεν έχοντα αυτά εν τάξει, τους δε κρατούμενους άπαντας καλώς έχοντας και παρόντας». Λίγες ώρες αργότερα στην Αστυνομική Διεύθυνση Πειραιά φτάνει το εξής τηλεγράφημα: «Οι βαρυποινίτες κομμουνισταί Δ. Σακαρέλλος, Ζ. Φλωράκος, Κ. Σαρίκας, Αβ. Δερβίσογλου, Ευ. Θωμάζης, Απ. Κλειδωνάρης, Μ. Δουλγέρης και Ν. Βαβούλης εδραπέτευσαν διά της διατρήσεων υπονόμου. Ενεργούμεν τα δέοντα άνευ αποτελέσματος μέχρι στιγμής». Ο Γιάννης Παλαβός, βετεράνος κομμουνιστής, θυμάται τότε που έκαναν διαμαρτυρία για τις συνθήκες διαβίωσης, στη δεκαετία του '60 και ζήτησαν τον υπουργό Δικαιοσύνης. Θυμάται ακόμα τότε που απομόνωσαν σε μακρινά κελιά τους δραστήριους κρατούμενους, δηλαδή «τους κομμουνιστές». Θυμάται όμως πως «τις ημέρες που ήταν πιο ήσυχα κάναμε κρυφά εκδηλώσεις, για μουσική, λογοτεχνία ακόμα και θέατρο. Στη Δ` Ακτίνα ανεβάσαμε τον Προμηθέα Δεσμώτη».

Το 1985 οι φυλακές υψίστης ασφαλείας της Αίγινας έκλεισαν. Την ίδια χρονιά κηρύσσεται από το υπουργείο Πολιτισμού διατηρητέο, αλλά μόνο το Καποδιστριακό κτίριο και η κήρυξη δεν περιλαμβάνει τα μεταγενέστερα κτίρια των φυλακών. 

Σχεδιάγραμμα των φυλακών

Η είσοδος των φυλακών σήμερα