OΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού (μέρος 3ο)

Συνέχεια

ΟΠΛΑ και οι τροτσκιστές

Η πιο αμφιλεγόμενη ίσως πτυχή της δράσης της ΟΠΛΑ αφορά τις δολοφονίες των τροτσκιστών. Την περίοδο της Κατοχής, το ΚΚΕ στοχοποίησε έντονα όσους θεωρούσε λιποτάκτες από τις γραμμές του. Μια διακριτή κατηγορία ήταν όσοι είχαν αποκηρύξει το κόμμα και είχαν περάσει στη συνεργασία με την Ασφάλεια. Στις 20 Απριλίου 1944, δύο άγνωστοι με καμπαρντίνες κατέβασαν βίαια από το τραμ στην  Καλλιθέα έναν 40χρονο άνδρα και τον σκότωσαν με μια σφαίρα στο κεφάλι. Το θύμα ήταν ο Μανώλης Μανωλέας, πρώην βουλευτής Πειραιά με το ΚΚΕ συνεργάτης της Ασφάλειας ως στέλεχος της "προσωρινής διοίκησης" του ΚΚΕ και γνωστός για τα αντικομμουνιστικά άρθρα που συνέτασσε για τις αθηναϊκές εφημερίδες σε συνεργασία με το γραφείο τύπου της γερμανικής πρεσβείας.

Τον Οκτώβριο του 1943, δύο άγνωστοι με γερμανικές στολές, επιχείρησαν να σκοτώσουν στην πλατεία Συντάγματος τον Μιχάλη Τυρίμο, ένα επίσης προπολεμικό στέλεχος του κόμματος που είχε μεταστραφεί πλήρως την περιοδο της 4ης Αυγούστου. Διαφορετικού τύπου "αποστάτες" ήταν τα τρία πρώην μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, Παντελής Δαμασκόπουλος, Γρηγόρης Σκαφίδας, Παναγιώτης Τζινιέρης. Ήταν διαγραμμένοι από τη δεκαετία του 1930 ωστόσο καθαροί από την κατηγορία της συνεργασίας με την Ασφάλεια. Εκτελέστηκαν στο Καρπενήσι την άνοιξη του 1944 κάτω από άγνωστες συνθήκες.

Στο στόχαστρο μπήκαν και οι μικρές οργανώσεις κομμουνιστών που είχαν διαφωνήσει με το ΚΚΕ και συγκροτούσαν τον τροτσκιστικό και αρχειομαρξιστικό χώρο. Με αυτές τις ομάδες, που συνέχιζαν να υπάρχουν κατά την Κατοχή, υπήρχαν αγεφύρωτες ιδεολογικές διαφωνίες, ριζωμένες στην περιοδο του Μεσοπολέμου. Δεδομένου ότι υπήρχαν ποικίλες τάσεις, αρκετοί τροτσκιστές και αρχειομαρξιστές εντάχθηκαν μαμονωμένα στο ΕΑΜ. Ωστόσο η επίσημη ιδεολογική γραμμή ήταν ριζικά αντίθετη με τη γραμμή του ΚΚΕ: Οι τροτσκιστές, ως υπέρμαχοι της διαρκούς επανάστασης και της καταγγελίας του πολέμου ως καθαρά ιμπεριαλιστικού, απέρριπταν, εκ των πραγμάτων, τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και κατήγγειλαν το ΕΑΜ ως "εθνικιστικό μέτωπο σταλινικών". Αντίστοιχα το ΚΚΕ τους κατονόμαζε ως "λακέδες της Γκεστάπο" και "Γκεστάπο με μαρξιστική μάσκα", προσπαθώντας μεταξύ άλλων να εξουδετερώσει την απήχηση που μπορούσαν να έχουν εκείνη την εποχή θέσεις τέτοιου είδους.

Η ιδεολογική αντιπαράθεση κατέληξε σε αληθινό πογκρόμ την περίοδο των Δεκεμβριανών. Από τους 84 αρχειομαρξιστές και τροτσκιστές που εκτελέστηκαν την περίοδο 1944-1945, οι περισσότεροι έχασαν τη ζωή τους στην Αθήνα. Πιο συγκεκριμένα, από τις περίπου δέκα εκτελέσεις που διαπράχθηκαν πριν την απελευθέρωση, γνωστότερες είναι αυτές του τροτσκιστή δικηγόρου Στράτου Σπανέα, του φοιτητή Νίκου Σακελλαρίου και του Δημοσθένη Βουρσούκη, ενός ιδεολογικού πολέμιου του ΚΚΕ από την Ακροναυπλία. Η πύκνωση των εκτελέσεων το διάστημα Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1944 δεν είναι τυχαίο γεγονός. Είναι η περίοδος που οι παλινωδίες της πολιτικής του ΚΚΕ και οι πολιτικοί συμβιβασμοί με τα παλαιά αστικά κόμματα και τους Βρετανούς σε Λίβανο και Καζέρτα πιθανώς επηρέαζαν και την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα.


Ένας ολοκληρωτικός πόλεμος


Ο αριθμός των νεκρών αυξάνονταν όσο κλιμακώνονταν ο πόλεμος ανάμεσα στο ΕΑΜ και στις αρχές ασφαλείας και τις αρχές κατοχής. Από τον Μάρτιο του 1944 οι εαμοκρατούμενες συνοικίες μετατράπηκαν σε πεδίο μάχης ανάμεσα σε οπλισμένες πολιτοφυλακές του ΕΛΑΣ και μονάδες ταγματασφαλιτών ενισχυμένες από αποσπάσματα της Ειδικής Ασφάλειας και το Μηχανοκίνητο της Αστυνομίας Πόλεων και τους Γερμανούς στρατιώτες. Το καλοκαίρι του 1944, η τρομοκρατία στην Αθήνα έφθασε στο αποκορύφωμα με τα περίφημα μπλόκα. Συνοικίες αποκλείονταν από ισχυρές δυνάμεις ταγματασφαλιτών και Γερμανών, ενώ μέλη του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ συλλαμβάνονταν και εκτελούντο επιτόπου με βάση ονομαστικούς καταλόγους. Τα μεγαλύτερα μπλόκα καταγράφηκαν στο Περιστέρι, τον Βύρωνα, το Δουργούτι, την Κοκκινιά και την Καλλιθέα και το Αιγάλεω. Τα θύματα αυτών των φονικών επιδρομών, στις οποίες οι Γερμανοί είχαν το γενικό πρόσταγμα, μαζί με μεμονωμένες δολοφονίες αντιστασιακών και μαζικές εκτελέσεις οι οποίες ξεπέρασαν τους 1.200 νεκρούς, ενώ στο στον αριθμό αυτό πρέπει να υπολογίσουμε και περίπου 5.000 αιχμαλώτους αμάχους οι οποίοι συνελήφθησαν μαζικά στα μπλόκα για να καταλήξουν όμηροι στα γερμανικά στρατόπεδα εργασίας.

Το ΕΑΜ ανταπέδιδε τα σαρωτικά πλήγματα κλιμακώνοντας τη δική του δράση. Καταδότες των μπλόκων εκτελούνταν χωρίς έλεος, το ίδιο και πιθανοί συνεργάτες της Ασφάλειας,ορισμένοι Έλληνες γερμανικής καταγωγής, ακόμα και υπηρέτριες, λούστροι, πόρνες και κάθε πραγματικός και μη φορέας της αντιεαμικής συμπεριφοράς, στα πλαίσια πάντα ενός πολέμου που είχε διαποτίσει βαθιά την κοινωνία, ώστε οι γκρίζες ζώνες έμοιαζαν να εξαφανίζονται. Μια επιπλέον απόδειξη για το γεγονός αυτό είναι και το ότι πολλές από τις εκτελέσεις δεν πραγματοποιούνταν πια στα πλαίσια κομματικών εντολών, αλλά ως αυτενέργειες, μερικές από τις οποίες τιμωρήθηκαν αυστηρά.

Στις 13 Απριλίου του 1944, πέντε στελέχη της ΕΠΟΝ στην Παλιά Πεντέλη παραδόθηκαν στους Γερμανούς κατόπιν υπόδειξης κατοίκων και οργάνων της Ασφάλειας και εκτελέστηκαν στην Καισαριανή την 1η Μαίου. Όταν μαθεύτηκε η τύχη τους, αποφασίστηκε σε κοινή σύσκεψη της 9ης Αχτίδας της ΕΠΟΝ και ενός καθοδηγητή της ΟΠΛΑ από άλλη συνοικία η εκτέλεση επτά ατόμων της περιοχής σε ανταπάντηση. Τα περισσότερα μέλη της ομάδας ήταν εθελοντές ΕΠΟΝίτες που αναζητούσαν εκδίκηση για τον θάνατο των συντρόφων τους. Στις 16 Δεκεμβρίου 1943, τρεις ΕΛΑΣίτες από το Φάληρο επιχείρησαν με δική τυος πρωτοβουλία να παγιδεύσουν και να σκοτώσουν δύο χωροφύλακες της Ειδικής Ασφάλειας κοντά στη στάση Αγγελοπούλου, στην Πατησίων, χωρίς να απασχοληθούν με ζητήματα αρμοδιότητας.

Είναι αρκετά σαφές ότι μέσα σε αυτόν τον κύκλο ανοικτών μαχών και εκτελέσεων, η κατηγορία προδότης ήταν αρκετά ρευστή, ωστόσο η δράση της ΟΠΛΑ παρέμεινε πολιτικά συντηρητική. Ποτέ η δράση της δεν υπερέβη τα νοητά όρια της εθνικοαπελευθερωτικης ενέργειας. Δεν υπήρξαν εκτελέσεις ταξικών αντιπάλων, για παράδειγμα βιομηχάνων ή επιχειρηματιών, ούτε στοχοποιήθηκαν συστηματικά υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί και δημόσιοι λειτουργοί. Ως εκ τούτου, πολύ δύσκολα θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κάποιος τη δράση της ΟΠΛΑ ως καθαρά επαναστατική, δηλαδή ως σειρά ενεργειών που προδιέγραφαν μια επαναστατική ανατροπή.

Το τρίμηνο Αύγουστος-Οκτώβριος 1944 σημαδεύτηκε από σημαντική αύξηση των εκτελέσεων. Το φαινόμενο παρατηρήθηκε και σε άλλες πόλεις, όπως η Θεσσαλονίκη, σηματοδοτώντας μια σαφώς πιο επιθετική πολιτική του ΚΚΕ στα αστικά κέντρα ενόψει της επικείμενης απελευθέρωσης. Τον Σεπτέμβριο, η ΟΠΛΑ της ΑΘήνας ενσωματώθηκε στο σώμα της Εθνικής Πολιτοφυλακής που είχε ιδρύσει η ΠΕΕΑ, από την άνοιξη του 1944, ως επίσημο όργανο ελέγχου στις εαμοκρατούμενες περιοχές, και διερευνήθηκε με κανονική στρατολογία, Παρά την επίσημη συμμετοχή του ΕΑΜ στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, η Πολιτοφυλακή συστηματοποίησε τς πρότερες λειτουργίες της ΟΠΛΑ, ιδρύοντας Τμήματα και κρατητήρια σε όλες σχεδόν τις ελεύθερες ή ημιελεύθερες συνοικίες και προχωρώντας σε εκτεταμένες συλλήψεις και ορισμένες εκτελέσεις. Χωρίς να υφίστανται πραγματικοί αριθμοί, οι συλλήψεις εικάζεται από ιστορικές έρευνες ότι έφθασαν τις 400 και οι εκτελέσεις τις 40.


Επίλογος


Κατά τα Δεκεμβριανά, ο ΕΛΑΣ προχώρησε σε εκτεταμένες επιχειρήσεις στις περιοχές ολόκληρης σχεδόν της Αθήνας. Η αναδιοργανωμένη Πολιτοφυλακή διενέργησε συλλήψεις στις οποίες συμπεριλαμβάνονταν πολίτες, στρατιωτικοί και χωροφύλακες. Τα λαικά δικαστήρια εκδίκασαν εκτελέσεις και το ΕΑΜ πέρασε στην μαζική αντεπίθεση όσων βαρύνονταν με κατηγορίες κατά την Κατοχή. Στα πλαίσια αυτού του πρωτότυπου Εμφυλίου, υπήρξαν και αρκετές περιπτώσεις αυθαιρεσιών αλλά και εγκλημάτων για τα οποία οι ένοχοι ταυτοποιήθηκαν από τον ίδιο τον ΕΛΑΣ ως πράκτορες της Ιντέλιτζενς Σέρβις.

Συσκοτίζεται έτσι, πολλές φορές και εσκεμμένα το γεγονός ότι η ΟΠΛΑ της Κατοχής ήταν σύμφυτη με την ίδια την εξάπλωση του εαμικού κινήματος, με αποτέλεσμα να παραγνωρίζεται ο ρόλος της ως ειδικής ομάδας που διεξήγαγε πλήθος μυστικών αποστολών μέσα σε μια καταεχόμενη πόλη, εκτελέσεις, μεταφορές και αποκρύψεις υλικών, προστατευτικές αποστολές στελεχών, ακόμα και απαγωγές Γερμανών στρατιωτικών. Ελάχιστα έχει προσεχθεί επίσης ότι μέλη της ΟΠΛΑ λάμβαναν και ενεργό μέρος στις συμπλοκές με τα Τάγματα Ασφαλείας και την Ασφάλεια Αθηνών και είχαν αρκετές απώλειες.

Η χρήση της έννοιας "προδότης" ήταν κοινή πρακτική των αντιστασιακών οργανώσεων και κινημάτων σε ολόκληρη της κατεχόμενη Ευρώπη. Η βία που ασκήθηκε από την πλευρά της Εθνικής Αντίστασης κατά των συνεργατών των Γερμανών ήταν δεδομένη ωστόσο, κρίθηκε εκ των υστέρων με βάση τους μεταπολεμικούς πολιτικούς συσχετισμούς- μετριάστηκε, διακιολογήθηκε ή αποσιωπήθηκε επιλεκτικά, ή στην περίπτωση της Ελλάδας δαιμονοποιήθηκε απόλυτα και συνδέθηκε αδιάπσαστα με μια συνολική απώθηση της εαμικής εμπειρίας, των πολιτικών προταγμάτων και των κοινωνικών συγκορύσεων που αυτή παρήγαγε.

Φωτογραφικό υλικό

Δημήτρης Μαυρούδης μέλος της ΟΠΛΑ και αντάρτης του ΔΣΕ που πέρασε στην Τασκένδη

Μάρκος Μαρκάκης, μέλος της ΟΠΛΑ, εκτελέστηκε το 1947 

Αναστάσιος Νόμπελος, μέλος της ΟΠΛΑ

Βασίλης Γαλλάς, μέλος της ΟΠΛΑ, σκοτώθηκε στα Δεκεμβριανά 

Βαγγέλης Μαρτάκης, φοιτητής της Νομικής και ομαδάρχης της ΟΠΛΑ Βύρωνα. Σκοτώθηκε σε συμπλοκή με ταγματασφαλίτες στο τέρμα Παγκρατίου στις 4 Ιουλίου του 1944

Παρέλαση του ΕΛΑΣ Πειραιά στην πλατεία Ιπποδαμείας τον Οκτώβρη του 1944

Ο αρχηγός της ΟΠΛΑ Στέργιος Αναστασιάδης σε φωτογραφία της Αστυνομίας, λίγο μετά τη σύλληψή του τον Απρίλιο του 1949 στην Αθήνα

Ιλεάνα Πανταζή, μέλος της ΕΠΟΝ που εκτελέστηκε από την ΟΠΛΑ λανθασμένα και παρά την παρέμβαση του γραμματέα του ΕΑΜ Βύρωνα, του γραμματέα της ΕΠΟΝ Βύρωνα και του ταγματάρχη του λόχου του ΕΛΑΣ