Ο ΕΔΕΣ και οι Γερμανοί - Μέρος 1ο

Η παρακάτω σειρά άρθρων επιχειρεί να εξετάσει εκτενέστερα το ζήτημα της συνεργασίας και των επαφών ανάμεσα στην οργάνωση ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ και το επιτελείο των ναζιστικών δυνάμεων κατοχής, στο πλαίσιο της όξυνσης των γερμανικών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στη Μακεδονία και την Ήπειρο, το φθινόπωρο του 1943. Κατά τη διάρκεια αυτών των επιχειρήσεων, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ έδωσαν κυριολεκτικά έναν αγώνα επιβίωσης ενάντια σε έναν κατά πολύ ισχυρότερο, πολυπληθέστερο και καλύτερα εξοπλισμένο αντίπαλο. Παράλληλα, οι δυνάμεις του ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ ακροβατώντας στα βρετανικά σχέδια της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής και την εσχάτη προδοσία επιχείρησαν να προσεγγίσουν τις ναζιστικές δυνάμεις και να εξασφαλίσουν τη δική τους επιβίωση, όπως και τη διάλυση του ΕΛΑΣ, προς την κατεύθυνση της δικής τους επικράτησης. Ελλείψει δημοσιευμένων εγγράφων και υλικού από τα Βρετανικά Στρατιωτικά Αρχεία, το αφιέρωμά μας βασίζεται κυρίως στη μεθοδικότατη έρευνα του Διονύση Χαριτόπουλου.

Το πρώτο "φλερτ"

Στην περιοχή της Ηπείρου οι γερμανικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις  μπλέκονται αξεδιάλυτα με τις τοπικές εμφύλιες συγκρούσεις ανάμεσα στον ΕΛΑΣ Ηπείρου και τις δυνάμεις του ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ. 

Τον Οκτώβριο του 1943, το 22ο Γερμανικό Σώμα Στρατού έχει εγκατασταθεί πρόσφατα στα Ιωάννινα. Ο διοικητής του, στρατηγός Χούμπερτ Λαντς είναι ένας αστός αξιωματικός καριέρας, θρησκευόμενος και δεν ανήκει στο Ναζιστικό Κόμμα. Έχει πολεμήσει στο Ανατολικό Μέτωπο, αλλά αντί να προαχθεί, τον μεταθέτουν σε μειωτική μετάθεση στην Ελλάδα. Αρμοδιότητά του είναι η επιτήρηση των δυτικών ακτών για το ενδεχόμενο μιας συμμαχικής απόβασης εκεί. Στα απομνημονεύματά του θα περιγράψει την Ήπειρο σαν ένα είδος Φαρ Ουέστ, ιδανικό για ανταρτοπόλεμο.

Από την άλλη πλευρά, ο Λαντς δεν πιστεύει ότι όλα μπορούν να λυθούν με τα όπλα. Μόλις εγκαθίσταται στην Ήπειρο επιδιώκει να αποκτήσει επαφή με τους "εθνικιστές" αντάρτες. Σαν μια πρώτη ένδειξη καλής θέλησης αφήνει ελεύθερους κάποιους αξιωματικούς του ΕΔΕΑ που είχαν συλληφθεί από τους προκατόχους του. Από τη δική του πλευρά, ο ευφυής Ναπολέων Ζέρβας ανταποδίδει την αβρότητα και κρυφά από τους Βρετανούς αξιωματικούς απελευθερώνει κάποιους Γερμανούς αιχμαλώτους, προσφέροντάς τους παράλληλα, μερικές λίρες για τα έξοδα της επιστροφής τους. (Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τόμος 2, Παπαζήσης, Αθήνα 1988).

Το "φλερτ" των δύο αντιπάλων στρατηγών θα γίνει "θερμότερο" με τη μεσολάβηση της τοπικής Εκκλησίας και της αστικής κοινωνίας των Ιωαννίνων. Ακόμα και όταν σκοτώνεται ένας σημαίνων Γερμανός αξιωματικός, η καλή θέληση του Λαντς δεν τον εγκαταλείπει, αλλά γίνεται η αφορμή για να εκφραστούν πιο καθαρά οι εκατέρωθεν συμβιβαστικές προθέσεις. Τις επαφές αναλαμβάνουν και διευκολύνουν διάφορα φιλογερμανικά στοιχεία της τοπικής κοινωνίας, όπως ο γερμανόφιλος μητροπολίτης Ιωαννίνων Σπυρίδωνας, ο Ελβετός εκπρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού Χ. Μπίγκελ και άλλοι, σχηματίζοντας μια επιτροπή που επιχειρεί ένα είδος τοπικής ειρήνευσης των Γερμανών, με τον ΕΔΕΣ Ηπείρου.

Οι σχέσεις συσφίγγονται

Στις 4 Οκτωβρίου, η επιτροπή, με επικεφαλής τον Μπίγκελ επισκέπτεται πρώτα τους Σκιαδάδες, έδρα του στρατηγείου του ΕΔΕΣ και εκθέτει στο Ζέρβα, το λόγο της επίσκεψής τους. Του διεκτραγωδούν τις τεράστιες καταστροφές που έχει υποστεί ο τόπος, την κατάσταση των χωρικών της Ηπείρου και τα νέα δεινά που τους απειλούν. Πειστικότερο επιχείρημά τους αποτελεί η πρόσφατη κτηνωδία των Γερμανών στο χωριό Κομμένο, το οποίο, οι Γερμανοί κατέκαψαν ολοσχερώς στις 16 Αυγούστου, δολοφονώντας 317 αμάχους, γέροντες, γυναίκες και παιδιά.

Ο Ζέρβας δέχεται την πρόταση ειρήνευσης ως μια καλή δικαιολογία για να εξυπηρετήσει τις απώτερες επιδιώξεις του. Ο ίδιος κατάγεται από την Ήπειρο και σκοπεύει να πολιτευτεί, μετά την Απελευθέρωση, στο γενέθλιο τόπο του. Παράλληλα, η παραπάνω πρόταση εξασφαλίζει τα νώτα του από τους Γερμανούς σε μια περίοδο ανοιχτής εχθρότητας με τον ΕΛΑΣ. Διαβλέπει το σενάριο της αποδυνάμωσης του ΕΛΑΣ, που ήδη μάχεται τους Γερμανούς με μεγάλες απώλειες και με τις δικές του δυνάμεις να παραμένουν αλώβητες, το ενδεχόμενο της κυριαρχίας του.

Έτσι, παρουσία ενός ελληνομαθούς Βρετανού αξιωματικού, ο οποίος παρακολουθεί όλη τη συζήτηση, ο Ζέρβας δέχεται "ενδίδοντας", μια πρώτη δεκαήμερη ανακωχή, έως τις 14 Οκτωβρίου, δηλώνοντας όμως ότι τα υπόλοιπα θα εξαρτηθούν από την απάντηση του Καΐρου, καθώς σκοπεύει να ζητήσεις τις οδηγίες των Συμμάχων.

Κατ' ιδίαν, θα διαβεβαιώσει τον Μπίγκελ πως ανεξάρτητα από τις εντολές του Καΐρου, αυτός είναι ανοιχτός στο θέμα και του προτείνει να του κανονίσει μια απευθείας συνάντηση με εξουσιοδοτημένο Γερμανό αξιωματικό (Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τόμος 2, Παπαζήσης, Αθήνα 1988 και Διονύσης Χαριτόπουλος, Άρης ο αρχηγός των ατάκτων, τόμος 3, Τόπος, Αθήνα 2013).

Ο ΕΛΑΣ

Στη συνέχεια, η επιτροπή του Μπίγκελ θα επισκεφθεί το στρατηγείο της VIII Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Θα τους δεχθούν, ο στρατιωτικός διοικητής Π. Νάσης και ο καπετάνιος ταγματάρχης Α. Πίσπερης, Ηπειρώτες και αυτοί. Η ηγεσία της μεραρχίας θα συμφωνήσει σε μια δεκαήμερη ανακωχή, δηλώνοντας ότι τα επόμενα βήματα θα εξαρτηθούν από την απόφαση του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ. 

Όταν τα νέα φθάσουν στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, θα ξεσηκώσουν θύελλα αντιδράσεων. Ο Άρης Βελουχιώτης εξαγριώνεται με την αυθαίρετη απόφαση του επιτελείου της VIII Μεραρχίας και απαγορεύει ρητά κάθε περαιτέρω επαφή με τους Γερμανούς. Σε μερικές ημέρες, η ηγεσία της VIII Μεραρχίας αντικαθίσταται με εντολή του ΓΣ του ΕΛΑΣ, ενώ και το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής αντιδρά αρνητικά σε οποιεσδήποτε επαφές του Ζέρβα με τους Γερμανούς, απαγορεύοντάς τες και απαιτώντας την άμεση διακοπή τους.

Παίζοντας σε διπλό ταμπλό

Ο Ναπολέων Ζέρβας δηλώνει στις εντολές της ΣΜΑ ότι θα υπακούσει και θα διακόψει κάθε επαφή με τους Γερμανούς, όμως θα πράξει διαφορετικά στο παρασκήνιο. Μέσω του Μπίγκελ ορίζει συνάντηση με τους Γερμανούς, στις 16 Οκτωβρίου, ενώ ήδη έχουν ξεκινήσει οι συμπλοκές με τον ΕΛΑΣ. Την καθορισμένη ημερομηνία όμως, ο Ζε΄ρβας διαστάζει να πάει ο ίδιος στη συνάντηση, φοβούμενος την έκθεσή τους στους συμμάχους. Θα στείλει με άκρα μυστικότητα στο σημείο συνάντησης με τους Γερμανούς, δύο έμπιστους αξιματικούς τους, οι οποίοι θα συναντήσουν το συνταγματάρχη Ντιτλ και τον αντισυνταγματάρχη Ρότφουξ. 

Δεν είναι όμως το ίδιο.

Οι Γερμανοί εκλαμβάνουν τη μη εμφάνιση του στρατηγού Ζέρβα ως υπαναχώρηση και ο Λαντς υποχρεώνεται να διατάξει την έναρξη εκκαθαριστικών επιχειρήσεων και στην Ήπειρο. Η προετοιμασία των γερμανικών στρατευμάτων θα ολοκληρωθεί σε δύο ημέρες, οπότε και στις 18 Οκτωβρίου θα ξεκινήσουν τις επιχειρήσεις (Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, τόμος 2, Παπαζήσης, Αθήνα 1988 και Διονύσης Χαριτόπουλος, Άρης ο αρχηγός των ατάκτων, τόμος 3, Τόπος, Αθήνα 2013).

Ο Άρης στην Ήπειρο

Στις 17 Οκτωβρίου 1943, ο Άρης Βελουχιώτης ξεκινά από το Περτούλι για την Ήπειρο, όπου ο ΕΛΑΣ υφίσταται τεράστια πίεση. Μαζί του παίρνει όλους τους μαυροσκούφηδες και 400 μαχητές. 

Η κατάσταση του ΕΛΑΣ Ηπείρου είναι δραματική. 

Τα τμήματά του μάχονται πότε με τους Γερμανούς και πότε με τον ΕΔΕΣ, σπασμωδικά, ασυντόνιστα και χωρίς επαρκή σύνδεση μεταξύ τους. Συνολικά έχουν καταφέρει ορισμένα σημαντικά πλήγματα κατά του ΕΔΕΣ και έχουν δεχθεί αρκετά, ιδίως από τους Γερμανούς. Από τον ΕΛΑΣ Ηπείρου έχει συλληφθεί ο διοικητής του Αρχηγείου Ηπείρου του ΕΔΕΣ, αντισυνταγματάρχης Απόστολος Κωνσταντινίδης, με το επιτελείο του, όμως η σύλληψη του ίδιου του Ζέρβα, όπως την έχει σχεδιάσει ο Τζουμερκιώτης δεν έχει γίνει κατορθωτή. Εκτός αυτού, τα τμήματα του ΕΔΕΣ τροφοδοτούνται αφειδώς από τους Βρετανούς. 

Η εμφάνιση του Άρη στην Ήπειρο εμψυχώνει τους ΕΛΑΣίτες. Τις πρώτες ημέρες, ο Άρης κινείται διαρκώς στο χώρο των Τζουμέρκων, ανάμεσα στα χωριά Καλαρρύτες, Συρράκο, Πράμαντα και Μελισσουργοί. Προχωρά σε ταχεία και αποτελεσματική αναδιοργάνωση των τμημάτων.

Ο Κομνηνός Πυρομάγλου σώζει την τιμή των όπλων του

Πέραν των μηχανορραφιών του Ζέρβα, την αδιαφορία των αστών αξιωματικών του ΕΔΕΣ και τον σκιώδη ρόλο που αυτοί παίζουν στο παρασκήνιο των γερμανικών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, μέρος των ενόπλων του ΕΔΕΣ βλέπει επικριτικά τη στάση του Ζέρβα απέναντι στους Γερμανούς. Επικεφαλής τους, ο αστός αξιωματικός, αλλά τίμιος πατριώτης Κομνηνός Πυρομάγλου, μετέπειτα βουλευτής της ΕΔΑ.

Στις 24 Οκτωβρίου 1943, μια φάλαγγα 1200 ανδρών του ΕΛΑΣ, με 400 μεταγωγικά ζώα μπαίνει στο φαράγγι της Μουτσάρας και εντοπίζεται από τα γερμανικά αεροπλάνα. Επικεφαλής της φάλαγγας είναι ο ίδιος ο Άρης Βελουχιώτης. Η αεροπορική επιδρομή σπαέι τη συνοχή της φάλαγγας και επικρατεί πανικός. Οι μαυροσκούφηδες προσπαθούν να επαναφέρουν την τάξη, ενώ την ίδια στιγμή το τηλέφωνο στο αρχηγείο του ΕΔΕΣ χτυπά επίμονα. Το σηκώνει ένας αξιωματικός που πρόσφατα έχει προσέλθει στον ΕΔΕΣ. Στην άλλη γραμμή είναι ο λοχαγός Χρ. Παπαδάτος που ζητά επίμονα οδηγίες.

"Τμήματα του Άρη από τα γερμανικά πυρά περνάνε μπροστά από τα πολυβόλα μου. Είναι και ο ίδιος ο Άρης νομίζω. Τί να κάνω;"

Αδίστακτα, ο αξιωματικός του ΕΔΕΣ, που δεν κατονομάζεται από το Χαριτόπουλο απαντά: "Χτύπα τους"

Ευτυχώς, ο Κομνηνός Πυρομάγλου βρίσκεται δίπλα του και αρπάζει το ακουστικό του τληεφώνου.

"Τί είναι Χρήστο; Εδώ Κομνηνός".

Ο Παπαδάτος ρωτάει: "Δίνετε τέτοια εντολή; Να χτυπήσω τους χτυπημένους από τον Γερμανό; Δεν το μπορώ, μου είναι αδύνατον να εκτελέσω".

Ο Πυρομάγλου του απαντά: "Καλά κάνεις! Έτσι πρέπει!".

Σε λίγο καιρό, ο ΕΛΑΣ θα ξεπληρώσει αυτή την κίνηση του Πυρομάγλου. 

(Διονύσης Χαριτόπουλος, Άρης ο αρχηγός των ατάκτων, τόμος 3, Τόπος, Αθήνα 2013).

Συνεχίζεται