Βιβλιοπαρουσίαση: Το Θέατρο της Αθήνας

Χρειάστηκε να περάσουν εξήντα χρόνια από την έναρξη της Εθνικής Αντίστασης του λαού μας ενάντια στο φασίστα κατακτητή και έπειτα στο «σύμμαχο» Αγγλοαμερικάνο εισβολέα. Χρειάστηκαν ποταμοί αιμάτων, πολλές χιλιάδες δεσμωτών και δεσμωτριών σε φυλακές και ξερονήσια και αμέτρητοι, μακρόχρονοι αγώνες, για να μπορούν οι αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης να υπερηφανεύονται άφοβα για το έπος που έγραψαν, σε όλους τους τομείς. Στα βουνά, στις θάλασσες, στις πόλεις. Στον Τύπο, στη λογοτεχνία, στη μουσική, στις εικαστικές τέχνες, στο θέατρο.
Το τελευταίο, το θέατρο, οι καλλιτέχνες του και οι μελλοντικοί ιστορικοί του, οφείλουν μέγιστη ευγνωμοσύνη στην ηθοποιό και αγωνίστρια της Εθνικής Αντίστασης Ολυμπία Βασιλική Γ. Παπαδούκα, όχι μόνο για τη συνεπή αγωνιστική πορεία της, για τις αφιλοκερδείς «καταθέσεις» της στο θέατρό μας (δώρισε το μοναδικό της σπίτι στο Θεατρικό Μουσείο, προκειμένου να διατηρηθεί το Επαθλο - βραβείο «Μαρίκα Κοτοπούλη» σε γυναίκες ηθοποιούς), αλλά και για το πολύτιμο βιβλίο - μαρτυρία της «Το ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (Κατοχή, Αντίσταση, Διωγμοί)». Ενα βιβλίο, το οποίο η συγγραφέας του αφιέρωσε στα 80χρονα του ΣΕΗ (1917) και το οποίο, προλογισμένο από τον αξέχαστο Μανόλη Κορρέ, επρόκειτο να εκδώσει το Κέντρο Μελέτης και Ερευνας του Ελληνικού Θεάτρου - Θεατρικό Μουσείο, αλλά δεν το εξέδωσε λόγω της μόνιμης οικονομικής «νόσου» του. «Νόσος», που ανάγκασε την Ολ. Παπαδούκα να προσφύγει, πέρσι, στις εκδόσεις «Κ. - Π. Σμπίλιας».


 Η Ολυμπία Παπαδούκα, αφιερώνοντας το βιβλίο της στους «απόντες» από τη ζωή ΕΑΜίτες αγωνιστές του θεάτρου, στον πρόλογό της, με νεανικής ψυχής «φλόγα», υπερηφανεύεται: «Ναι! Πήρα μέρος στην Εθνική Αντίσταση. Ναι! Ημουνα στρατευμένη στο ΕΑΜ. Ναι! Ημουνα μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος. Ναι! Δεν αποκηρύσσω την ιδεολογία μου, την πίστη μου και τη συμμετοχή μου στην Αντίσταση».

Το βιβλίο της Ολυμπίας Παπαδούκα δεν περιορίστηκε να καταθέσει τα βιώματα, την προσωπική δράση της στα πλαίσια του ΕΑΜ Θεάτρου. Οπως, λ.χ., την πρωτοπόρα συμμετοχή της ενάντια στο διωγμό των Εβραίων (γι' αυτή τη δράση της το Ιδρυμα Γιαντ Βάσεμ τής απένειμε μετάλλιο και φύτεψε ένα δέντρο, με το όνομά της, στο Ορος Μνήμης των Δικαίων στην Ιερουσαλήμ). Τα συνθήματα και τις προκηρύξεις που τύπωνε, ως υπεύθυνη της Διαφώτισης του ΕΑΜ Θεάτρου, σε μικρό αυτοσχέδιο πολύγραφο που είχε τοποθετήσει στον εξαεριστήρα του καμαρινιού της, στο θέατρο «Ρεξ», όπου έπαιζε με το θίασο της δασκάλας της, Μαρίκας Κοτοπούλη, αλλά και σε ανάλογους πολυγράφους που είχε σκαρώσει σε διάφορα σπίτια. Τη «διανομή» προκηρύξεων μέσα από την τσέπη της φούστας της, στους δρόμους, στα πεζοδρόμια και στα σκαλοπάτια του θεάτρου «Ρεξ». Την τοποθέτηση προκηρύξεων στις χλαίνες Γερμανών αξιωματικών - θεατών μιας μουσικοχορευτικής παράστασης στο σημερινό «Υπόγειο» του «Θεάτρου Τέχνης». Την οικονομική και άλλη βοήθεια υπέρ του ΕΑΜ, που αποσπούσε από την Κοτοπούλη, η οποία, μαζί, με άλλους επώνυμους καλλιτέχνες, την υπερασπίστηκε ως μάρτυρας στο Αναθεωρητικό Δικαστήριο. Την εξαιρετικά δραστήρια συμμετοχή της στην πολύπλευρη δράση του ΕΑΜ Θεάτρου. Δράση, την οποία «πλήρωσε» στα εμφυλιακά χρόνια, όπως και άλλοι ΕΑΜίτες συναγωνιστές και συναγωνίστριές της, με καταδίκη της από έκτακτο στρατοδικείο, με φυλακές και εξορίες.

Η Ολ. Παπαδούκα διεξήγαγε και μακρόχρονη έρευνα, ώστε να διασωθούν από τη λήθη γεγονότα, καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και πρόσωπα που έδρασαν μέσα από τις γραμμές, αλλά και από τις παρυφές του ΕΑΜ Θεάτρου στην Αθήνα. Κατέβαλε και μόχθο για να γραφούν και καταγραφούν και μαρτυρίες άλλων καλλιτεχνών.

Το πλουσιότατα εικονογραφημένο με φωτογραφίες - ντοκουμέντα βιβλίο της (519 σελίδες), χωρίζεται σε τρία μέρη: Στο Α` μέρος, σε 33 κεφάλαια ιστορεί - αρχίζοντας από τους εξόριστους της 4ης Αυγούστου -οργανωτές του ΕΑΜ Θεάτρου - πλήθος γεγονότων και ονομάζει πλήθος επωνύμων και μη ηθοποιών και άλλων καλλιτεχνών του ΕΑΜ Θεάτρου. Καταγράφει την πολύμορφη, με ευρηματικούς, ευφάνταστους, «μυθιστορηματικούς» τρόπους, δράση των καλλιτεχνών, τις διώξεις, τις συλλήψεις, τα στρατόπεδα της Ελλάδας, της Γερμανίας, της Μέσης Ανατολής, όπου κλείστηκαν αρκετοί και τους εκτελεσμένους καλλιτέχνες.

Στις σελίδες του Α` μέρους, απαθανατίζονται, μεταξύ άλλων: Το «Θεατρικό Εργαστήρι» του Βασίλη Ρώτα. Οι παραστάσεις του πολυπρόσωπου «Θεάτρου του Λαού» (Τ. Βανδής, Αν. Γιαννίδης, Γ. Γιολάσης, Λ. Δερζέντας, Γ. Δήμος, Φρ. Μανέλης, Μ. Μυράτ, Ολ. Παπαδούκα, Μ. Σταυρολαίμης, Ν. Φέρμας, Ν. Φέρμα, Ρ. Χρέλιας, κ.ά.), στο θέατρο «Τιτάνια» της Κοζάνης, με έργα των Γ. Ρίτσου και Ασ. Γιαλαμά, με σκηνοθέτη τον Γ. Σαραντίδη, με χορευτές την Μιράντα και τον Τάσο Φιλιακό, μαέστρο τον Γ. Κοφίνο, σκηνογράφο τον Στ. Αλαμαλιώτη. Οι μαντινάδες του Γιάννη Ρίτσου στα χρόνια της Κατοχής, για την 9η Μεραρχία του ΕΛΑΣ και για το Δεκέμβρη. Τα ονόματα των εξορισμένων, φυλακισμένων, εκτελεσμένων σε χιτλερικά στρατόπεδα και από μεταπολεμικά εκτελεστικά αποσπάσματα.

Μαρτυρίες ηθοποιών και μουσικών

Στο Β` μέρος του βιβλίου, περιλαμβάνονται γραπτές, κυρίως, αλλά και προφορικές (καταγραμμένες από την Ολ. Παπαδούκα) μαρτυρίες 34 άλλων ΕΑΜιτών καλλιτεχνών και φίλων του ΕΑΜ. Ενδεικτικά θα αναφέρουμε μερικά ονόματα: Μιχαήλα Αβέρωφ, Μ. Κοτοπούλη, Ν. Τζόγιας, Αλ. Παΐζη, Ασ. Γιαλαμάς, Π. Παπαδούκας, Δ. Ψαθάς, Τ. Βανδής, Μ. Ανουσάκη, Τζ. Γαρμπή, Τ. Σταμάτης (Λαμπέτης), Γ. Τσαρούχης, Μ. Λαλοπούλου, Δ. Μυράτ, Ζ. Σαρρή, Μ. Κορρές, Αν. Γιαννίδης, Τζαβαλάς Καρούσος, Ντιριντάουα (Κ. Οικονόμου), Ν. Βασταρδής.

Το Γ` μέρος περιλαμβάνει μαρτυρία της Ολυμπίας Παπαδούκα για την άγνωστη αντιστασιακή δράση και τις διώξεις της φημισμένης πιανίστριας και μουσικοπαιδαγωγού Ηβης Πανά, και μαρτυρίες προσωπικοτήτων της ελληνικής μουσικής: Μ. Χαιρογιώργου - Σιγάρα (για την Η. Πανά), Μ. Βάρβογλη, Ν. Σκαλκότα, Αλ. Ξένου, Χρ. Κάλλαρη, Μ. Οικονόμου - Στάμο.


Πολύμορφη «εποποιία»

Είναι αδύνατο να συνοψίσουμε σε ένα δημοσίευμα την επιμέρους «εποποιία» του ΕΑΜ Θεάτρου, όπως την «αναβιώνει» με βαθιά συγκίνηση, με πάθος ψυχής, με ζωντάνια, και αμεσότητα γραφής, αυτό το βιβλίο, το μόνο μέχρι τώρα γραπτό κειμήλιο για τη δράση του ΕΑΜ Θεάτρου Αθήνας. Γι' αυτό θα προσφύγουμε στην εισαγωγή της ίδιας της Ολυμπίας Παπαδούκα:

«Η παρουσία του Θεάτρου στις διαδηλώσεις και σε όλες τις αντιστασιακές εκδηλώσεις ήταν εντυπωσιακή, όχι μόνο γιατί οι ηθοποιοί είναι στο προσκήνιο της κοινωνικής ζωής, αλλά και γιατί όλο σχεδόν το θέατρο ήμασταν οργανωμένοι στο ΕΑΜ, που σ' αυτό είχε στρατευτεί το 80% του ελληνικού λαού.

Δεν είναι μόνο που το θέατρο μαζί με εκατοντάδες χιλιάδες λαού ήτανε στην πρώτη γραμμή όλων των διαδηλώσεων - μαχών - διαμαρτυρίας: Για την πείνα, την τρομοκρατία, την κάθοδο των Βουλγάρων, την επιστράτευση και άλλοτε για να γιορτάσουμε την 25η Μαρτίου, να στεφανώσουμε τους ήρωες του '21 στο Πεδίον του Αρεως, του Φιλικούς στην πλατεία Κολωνακίου, τον Ρήγα Φεραίο έξω από το Πανεπιστήμιο, να γιορτάσουμε το ΟΧΙ του λαού μας στις 28 του Οκτώβρη. Το θέατρο είχε και άλλη πλούσια αντιστασιακή και κοινωνική δράση:

- Οργάνωνε πάρτι με καλλιτεχνικό πρόγραμμα σε διάφορα σπίτια και συγκέντρωνε χρήματα για την Εθνική Αλληλεγγύη, που ήταν ο "Ερυθρός Σταυρός" του αγώνα και ξεπερνούσε τα τρία εκατομμύρια μέλη.

- Εφτιαξε συνεταιρισμό και οργάνωσε συσσίτια για να μην πεθάνουν οι ηθοποιοί από την πείνα.

- Οργάνωσε ψυχαγωγία για τους ανάπηρους του Αλβανικού Μετώπου κάθε Κυριακή στα νοσοκομεία. Ο Αιμίλιος Βεάκης πήγαινε στο νοσοκομείο "Σωτηρία" να ψυχαγωγήσει τους εκεί ασθενείς.

- Σε θέατρα και σε κέντρα που σύχναζαν Γερμανοί αξιωματικοί, βάλαμε προκηρύξεις στις χλαίνες τους, που ήτανε στην γκαρνταρόμπα (οι προκηρύξεις ήτανε γραμμένες στα γερμανικά, με περιεχόμενο που τους έριχνε το ηθικό).

- Σε στρατιωτικά γερμανικά αυτοκίνητα, κολλήσαμε μικρές αφίσες, με αυτοσχέδιο ρολόι που έδειχνε 12 παρά 5' και δυο λέξεις στα γερμανικά που σήμαιναν "ήρθε το τέλος σας".

- Ολόκληρο βυτίο με βενζίνη (από γερμανικό καμιόνι) αδειάσαμε σε μπιτόνια και το υπόλοιπο το αδειάσαμε σε πηγάδι (έγινε στο σπίτι μου στον Κολωνό, Καπανέως και Διστόμου).

- Στους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας, κολλάγαμε αφίσες (που έφτιαχναν οι αντιστασιακοί μας ζωγράφοι), προκηρύξεις και εφημερίδες της Αντίστασης.

- Γράφαμε συνθήματα στους τοίχους.

- Προκηρύξεις και τρικ σκορπούσαμε στους δρόμους της Αθήνας, κάτω από τις πόρτες των σπιτιών, των μαγαζιών και σε γραμματοκιβώτια.

- Βάζαμε προκηρύξεις στα καθίσματα των θεάτρων και των κινηματογράφων για να ενημερώνονται οι θεατές για το συμμαχικό αγώνα και την Ελληνική Αντίσταση, στην Αθήνα, στις συνοικίες και στα βουνά.

- Προκηρύξεις στη Ραδιοφωνία. Μέσα στους δίσκους που χρησιμοποιούσαν στις καθημερινές εκπομπές. (Τις έβαζε η Μαίρη Αιμιλίου Βεάκη, υπάλληλος τότε της Ραδιοφωνίας).

- Προκηρύξεις του ΕΑΜ βάλαμε ακόμα και πάνω στο γραφείο του Ταβουλάρη, υπουργού Εσωτερικών - μακελάρη, τρομερού διώχτη της Αντίστασης.

- Ακόμα και μέσα στη Μητρόπολη, ανήμερα τα Χριστούγεννα του '43, πετάξαμε από το γυναικωνίτη προκηρύξεις - με ειρηνικό περιεχόμενο: Να σταματήσουν οι εκτελέσεις, να δοθεί λευτεριά και βοήθεια στα θύματα (και αυτό έγινε όταν μέσα στη Μητρόπολη ήτανε πάνω στο γυναικωνίτη γερμανικό επιτελείο και μέλη της "ελληνικής" κυβέρνησης με τις ακολουθίες τους και τους σωματοφύλακές τους.

- Στην αντιστασιακή δραστηριότητα του θεάτρου πρέπει να σημειωθεί και ο σχηματισμός επιτροπών, με προσωπικότητες του θεάτρου που έκαναν παρουσιάσεις στους εκπροσώπους της "ελληνικής" κυβέρνησης και στους Γερμανούς, για το σταμάτημα των εκτελέσεων και της τρομοκρατίας. Σε μια από αυτές τις επιτροπές με επικεφαλής τον Γιώργο Γληνό, πήγαμε στον Σοφούλη (αρχηγό των Φιλελευθέρων) και του ζητήσαμε ν' αποκηρύξει τα Τάγματα Ασφαλείας που την προηγούμενη μέρα, 17 Αυγούστου 1944, μποραντάδες, τσολιάδες, μασκοφόροι μαζί με Γερμανούς, πνίξανε την Κοκκινιά, με τη σφαγή στη μάντρα της Οσίας Ξένης, 138 πατριωτών και την αποστολή 3.000 στα στρατόπεδα της Γερμανίας.

- Το πιο τολμηρό, εντυπωσιακό και επικίνδυνο τόλμημα του αντιστασιακού θεάτρου της Αθήνας ήταν, όταν (μετά τις διαδηλώσεις: το κλείσιμο των μαγαζιών, την αποχή των δημοσίων υπαλλήλων από τις υπηρεσίες τους, τις διαδηλώσεις - σωστές μάχες, το κυνηγητό μας, τους σκοτωμούς στους δρόμους της Αθήνας, τους τραυματισμούς, τις συλλήψεις των συναγωνιστών μας από τους Γερμανούς και τους ελληνόφωνους συνεργάτες τους, μετά από όλα αυτά) το βράδυ, εμείς οι ηθοποιοί, κλείναμε τα θέατρα! Δεν είχε παράσταση εκείνο το βράδυ! Αυτό το μουγκό, άφωνο, κλειστό θέατρο, ήτανε μια κραυγαλέα διαμαρτυρία, σαν συνέχεια της μαχητικής διαμαρτυρίας της ημέρας. Και τότε πια... ήμασταν "στο στόμα του λύκου". Η Ασφάλεια ερχόταν την άλλη μέρα να μας ανακρίνει. "Γιατί δεν έπαιξες χτες;" Και... ακολουθούσε η... συνέχεια... και οι συνέπειες...

Συλλήψεις - εκτελέσεις

Το αντιστασιακό θέατρο είχε θύματα. Συλλήψεις, φυλακές, Χαϊδάρια, στρατόπεδα στην Ελλάδα και τη Γερμανία. Εκτελέσεις...(και μετά την αποχώρηση των Γερμανών, στα στρατόπεδα της Ελ Ντάμπα από τους Αγγλους).

Για την ιστορία αξίζει να παραθέσουμε τα ονόματα των καλλιτεχνών και τεχνικών του θεάτρου, οι οποίοι στη διάρκεια της ιταλογερμανικής κατοχής συνελήφθησαν, στάλθηκαν σε στρατόπεδα και εκτελέστηκαν:

Συλληφθέντες: Αιμίλιος Βεάκης, Μαίρη Βεάκη (κόρη του), Γιάννης Βεάκης (γιος του), Γιώργος Γληνός (αδελφός του Δημήτρη Γληνού), Καίτη Οικονόμου (Ντιριντάουα), Λίτσα Λαζαρίδου, Πάνος Πλέσσας, Ρένα Ντορ, Ρενάτο Μόρντο, Ζινέτ Λακάζ, Θόδωρος Μορίδης, Γιώργος Οικονομίδης, Πέλλος Κατσέλης, Δανάη Στρατηγοπούλου, Νίκος Κουρλιάφτης, Ασπασία Παπαθανασίου, Καίτη Βερώνη.

Σε στρατόπεδα της Γερμανίας: Ευγενία Γ. Μπαστινοπούλου (Λαμπρινού, γυναίκα του Γιώργου Λαμπρινού), Βάσω Ξηρού.

Εκτελεσμένοι: Λέανδρος Καβαφάκης, Μαρία Χατζοπούλου (Μανταλένα), Βάσω Αργυριάδη - Σταυροπούλου, Σοφία Μαυρίδη, Κώστας Κορδάτος (γιος του ιστορικού Γιάννη Κορδάτου).
Στο στρατόπεδο της Ελ Ντάμπα: Μίμης Φωτόπουλος, Γιώργος Θίσβιος, Κώστας Καπές, Βαγγέλης Γκούφας, Βαγγέλης Καμπέρος.

Στο βιβλίο της Ολ. Παπαδούκα, όμως, απαθανατίζεται και η συνέχεια του αγώνα και της θεατρικής, μουσικής, χορωδιακής και άλλης καλλιτεχνικής δραστηριότητας των ΕΑΜιτών καλλιτεχνών μετά το Δεκέμβρη, στα χρόνια του Εμφυλίου, στα «πέτρινα χρόνια» στα ξερονήσια και στις φυλακές και στην αναγκαστική προσφυγιά.