Tόποι Εξορίας - Γυάρος

Στην μέση του Αιγαίου κοντά στις κοσμοπολίτικες Κυκλάδες μια μικρή ξερή και άνυδρη κορφούλα πετάει την πέτρινη μύτη της. Τούτη είναι η Γυάρος, το νησί των εξόριστων. Περιστασιακοί κάτοικοί του από την εποχή του Διοκλητιανού: Οι ανεπιθύμητοι της εξουσίας.



Στρατόπεδο Γυάρου

Η Γυάρος είναι ένα μικρό νησάκι μεταξύ Τήνου, Κέας και Σύρου. Κατά την εποχή των ρωμαϊκών χρόνων και του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, το νησί πρωτοχρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας. Για τον γράφοντα, το νησί τούτο έχει ιδιαίτερη σημασία, εδώ εξορίστηκε ο παππούς που δεν γνώρισε ποτέ. Η Γυάρος επανέκτησε την φρικτή της ιδιότητα ως τόπος εξορίας το 1947, όταν έφθασαν στο νησί και οι πρώτοι πολιτικοί κρατούμενοι και εξόριστοι. Ήταν άνθρωποι δημοκράτες και κομμουνιστές, μέλη και μαχητές της Εθνικής Αντίστασης και του ΔΣΕ, καθώς και άλλοι αριστεροί και δημοκρατικοί πολίτες. Όταν τα πρώτα κύματα εξόριστων φθάνανε στο νησί δεν υπήρχε τίποτα. Οι εξόριστοι για μεγάλο διάστημα αναγκάζονταν να ζουν σε σκηνές ενώ το λιγοστό φαγητό και νερό έρχονταν με καΐκια από τα γύρω νησιά και την ενδοχώρα. Πολλοί πέθαναν από τις κακουχίες.

Η ανάγκη για στέγαση της στρατιωτικής αρχής που φρουρούσε τους κρατούμενους έφερε το οικιστικό ζήτημα στο προσκήνιο. Για την κατασκευή εγκαταστάσεων επιστρατεύθηκαν φυσικά οι εξόριστοι. Οι συνθήκες εργασίας υπήρξαν μεσαιωνικές. Πολλοί ήταν αυτοί που βρέθηκαν νεκροί από εργατικά ατυχήματα ή από την τρομακτική κακουχία. Οι εργασίες συνεχίζονταν αδιάκοπα για 10 με 12 ώρες την ημέρα χωρίς σταματημό ακόμα και κάτω από τον καυτό μεσημεριανό ήλιο. Εν τέλει το 1948 οι πρώτες εργασίες ολοκληρώθηκαν. Στο νησί κατασκευάστηκαν έως το 1951: Ένα κτίριο φυλακών, ένα νοσοκομείο, μερικά χαμηλά τολ και ένας σταθμός ηλεκτρικής ενέργειας.

Στις εκλογές του 1952 η Γυάρος κλείνει. Οι κρατούμενοι εκείνη την εποχή υπολογίζονταν σε 5426. Οι συνθήκες ήταν ακόμα και τότε απάνθρωπες. Οι κρατούμενοι μοιράζονταν κατά ομάδες των 4ων το ίδιο κελί ή την ίδια σκηνή (Το 1951 τα κρατητήρια ήταν υπερπλήρη). Το φαγητό που παρέχονταν στους κρατούμενους προέρχονταν από τα ζωάλευρα και τις ζωοτροφές που εισάγονταν από τις ΗΠΑ ενώ το αλεύρι για το ψωμί ήταν τόσο ανεπαρκές που πολλές φορές ζυμώνονταν μαζί με πριονίδι. Έτσι το 1952 η Γυούρα κλείνει. "Στην Γυούρα κρατούνται περί τους 5426 κρατούμενους σε συνθήκες που δυσφημούν την χώρα μας στον πολιτισμένο κόσμο" τα λόγια αυτά ανήκουν στον τότε υπουργό δικαιοσύνης Δημήτριο Σπυρόπουλο.

Στις 21 Απριλίου του 1967, η ασθενής ελληνική δημοκρατία τοποθετείται στον γύψο. Ήδη από την πρώτη εκείνη ημέρα κομμουνιστές και δημοκρατικοί πολίτες συλλαμβάνονται σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια.

Στο χωριό της Αμφιλοχίας δύο καμιόνια θα συλλάβουν μερικούς γερόντους και τα μέλη της ΕΔΑ. Ελάχιστοι θα ξαναγυρίσουν πίσω. Όταν η δικτατορία συνέλαβε τον Νικόλαο Διαμάντη, στο φτωχικό μας τραπέζι είχε φακές. Εκείνος τους είδε από την λόντζα και ετοίμασε αμίλητος τον σάκο. Δεν απόσωσε το φαγητό του. Στην πλατεία του χωριού μια γυναίκα ξεπετάχτηκε από το μανάβικό της, το φρόνημά της άσπιλο, βασιλικιά. "Τι τους πήρατε πάλι μωρέ" ούρλιαξε στους χωροφύλακες, "Τούτοι είν' οι καλύτεροι άνθρωποι". Μερικά πορτοκάλια μπήκαν από τα χέρια της στους σάκους των κρατουμένων, του παππού μου του έδωσε δύο. Αυτή μονάχα αντέδρασε από ένα πλήθος εκατοντάδων που αν είχε πετάξει από μια μονάχα πέτρα, θα είχε θάψει κάθε στρατηγό και χωροφύλακα κάτω από βουνά. Έτσι η Γυούρα ξανάνοιξε και η Ελλάδα μπήκε στον γύψο.

Η δικατατορία από τις πρώτες ημέρες αγωνιούσε να παρουσιάσει τις εξορίες σαν τόπο αναψυχής. "Σήμερων εμεταφέρθησαν 756 εκτοπισθέντες και σταδιακά θα μεταφερθούν από 1500 ημερισίως έως το νούμερο των 7000, ούτο δια να συμπληρωθούν αι εγκαταστάσεις εις την νήσον δια την ανοτέραν διαβίωσιν των μεταφερθέντων", μας πληροφορεί ο αντιστράτηγος της χωροφυλακής Ανδρικόπουλος.

Αργότερα ο Στυλιανός Παττακός θα επισκευθεί το νησί με την συνοδία του υπουργού δημοσίας τάξης Τοτόμη και εκεί περιχαρείς οι δικτάτορες θα διαπιστώσουν: "Αι συνθήκαι των μεταφερθέντων είναι καλαί και βελτιούνται συνεχώς". Τα δέματα για τους κρατούμενους δεν γίνονται δεκτά δεδομένου, όπως μας πληροφορεί και ο δικτάτορας Παττακός, ότι οι κρατούμενοι δεν έχουν ανάγκη από τίποτε.

Οι συνθήκες φυσικά είναι παντελώς διαφορετικές. Στερήσεις, κακουχία και καθημερινοί ξυλοδαρμοί. Το συσσίτιο αρκεί και για έναν βασιλιά :

ΔΕΥΤΕΡΑ: Φασόλια σούπα 140 γρ., ρέγγα 200 γρ., χόρτα ραδίκια ή κουνουπίδι 400 γρ. ελιές 50 γρ.
ΤΡΙΤΗ: Κιμάς κατεψυγμένος 120 γρ., μακαρόνια 85 γρ., 2 αυγά

ΤΕΤΑΡΤΗ: Ρύζι σούπα 80 γρ., συκώτι κατεψυγμένο 80 γρ., τυρί φέτα 50 γρ.
ΠΕΜΠΤΗ: Φασολάκια κονσέρβα 300 γρ., σαρδέλες παστές 50 γρ., χαλβάς 100 γρ.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ: Φακές σούπα 140 γρ., ελιές 50 γρ., πατάτες βραστές 400 γρ., λεμόνι ένα.
ΣΑΒΒΑΤΟ: Μπάμιες κονσέρβα 300 γρ., φυτικό βούτυρο ½ πακέτο, κομπόστα 200 γρ.
ΚΥΡΙΑΚΗ: Κρέας βραστό 150 γρ., μακαρόνια 85 γρ., δύο αυγά, τυρί κεφαλίσιο 60 γρ.

«Το πρωινόν ρόφημα, αποτελούμενον εκ τεΐου, ενισχύεται ενίοτε εκ γάλακτος εβαπορέ ή συμπεπυκνωμένου, το δε γεύμα ή το δείπνον διά φρούτου, χυμών ή μαρμελάδας».

Ακολουθεί η πολιτική του αποπροσανατολισμού: Το μπλέξιμο με τους αριθμούς των μεταφερόμενων στη Γυάρο είναι χαρακτηριστικό. Σε επίμονες ερωτήσεις των ξένων ανταποκριτών, ο Παπαδόπουλος απέφευγε να αναφέρει σαφή αριθμό φυλακισμένων και εκτοπισμένων. «Δεν έχω λογιστήν διά να παρακολουθεί τας προσθαφαιρέσεις των κρατουμένων» (10/4/70). Σκοπός της χούντας ήταν να εμφανίσει μειωμένο το συνολικό αριθμό των εκτοπισμένων, προκειμένου να καθησυχάσει τη διεθνή κοινή γνώμη, αλλά ταυτόχρονα έπρεπε να στέλνει και το τρομοκρατικό της μήνυμα προς το εσωτερικό.

Ο Παττακός αναφέρει 20 μέρες μετά το πραξικόπημα ότι μεταφέρθηκαν 6.138 άτομα στη Γυάρο. Οι αναφορές του Τύπου είναι βέβαια όλες θετικές. Ως είδηση αναφέρεται μόνο η απόλυση κρατουμένων και όχι η μεταφορά τους στο νησί: «Απολύονται οι υπερήλικες και οι ανάπηροι» (11/5/67), «Απολύονται 200 κρατούμενοι της Γυάρου» (16/5/67), «Απελύθησαν 250 περίπου κρατούμενοι της Γυάρου» (17/5/67), «Χιλιάδες εκ των κρατουμένων θ’ απολυθούν από την Γυάρον» (23/5/67), «Επανήλθον 270 απολυθέντες από την Γυάρον» (25/5/67), «Θα απολυθούν αύριον 600 ακόμη κρατούμενοι, ενώ έχουν ήδη αφεθεί ελεύθεροι 1.260 συνολικώς» (5/6/67), «800 ακόμη ήλθον εις τον Πειραιά. 3.300 κρατούμενοι της Γυάρου έχουν απολυθή μέχρι στιγμής» (19/6/67).  Από τα νούμερα βέβαια πολλά είναι πλασματικά και άλλα είναι παραφουσκωμένα, έτσι η αντικειμενική επισκόπηση της κατάστασης είναι εντελώς αδύνατη.

Λίγο πριν από τη συμπλήρωση ενός χρόνου από το πραξικόπημα ο Παπαδόπουλος εξηγεί για ποιο λόγο δεν πρόκειται οι εκτοπισμένοι της Γυάρου να περιληφθούν στην αμνηστία που είχε υποσχεθεί τα Χριστούγεννα: «Είπον σαφώς τότε, ότι η Κυβέρνησις απεφάσισε να αμνηστεύση. Δεν ξεύρω ποίοι από σας είσθε νομικοί, εγώ δεν είμαι. Εν πάση περιπτώσει, οι νομικοί, οι οποίοι πάντως είναι απαραίτητοι, λέγουν ότι αμνηστεύεται αδίκημα ή παύει η ποινική δίωξις επί αδικήματος δια το οποίον εκκρεμεί δίκη. Εγώ, λοιπόν, εξήγγειλα αμνηστίαν - και η αμνηστία ανεφέρετο επί ωρισμένων κατηγοριών εγκληματιών. Αφέθησαν όντως όσοι ημνηστεύθησαν διά τα αδικήματά των ελεύθεροι. Οι περί ων αναφέρεσθε, οι οποίοι αποτελούν και την πεμπτουσίαν του κομμουνισμού, δεν είναι σήμερον κατάδικοι ή υπόδικοι. Είναι βάσει νόμου του κράτους υπό περιορισμόν της ελευθερίας των διοικητικόν, περιορισμόν καλυπτόμενον υπό αποφάσεως αρμοδίας κατά νόμον Δικαστικής Επιτροπής. Εξ αυτών έχουν παραμείνει υπό περιορισμόν όσοι δεν δέχονται να δηλώσουν, ότι δεν πρόκειται να λάβουν τα όπλα κατά της πατρίδος».

Από την χουντική προπαγάνδα, που και ο Γκαίμπελς θα ζήλευε δεν λείπουν φυσικά και οι μαρτυρίες των «ικανοποιημένων» ή και «ενθουσιασμένων» κρατουμένων.

Από τις πρώτες μέρες του πραξικοπήματος αρχίζουν να δημοσιεύονται στον Τύπο πανομοιότυπες ευχαριστήριες δηλώσεις απολυομένων της Γυάρου. Απευθύνονται όλες στον Παττακό. Αντιγράφουμε δύο στην τύχη. Η πρώτη είναι από την Παραμυθιά της Θεσπρωτίας: «Αφιχθείς εκ Γυάρου εκφράζω υμετέραν εξοχότητα θερμάς ευχαριστίας δι’ εξαίρετον μεταχείρισιν και αρίστην διαβίωσιν. Τα περί του αντιθέτου είναι συκοφαντίαι των εχθρών της Πατρίδος. Διαβεβαιώ υμάς ότι θα εργασθώ αόκνως υπέρ ευοδώσεως έργου Εθνικής μας Κυβερνήσεως» (5/6/67). Η δεύτερη δήλωση προέρχεται από την Πάτρα: «Αφιχθείς εκ Γυάρου εκφράζω υμετέραν εξοχότητα θερμάς ευχαριστίας δι’ εξαίρετον μεταχείρισιν και αρίστην διαβίωσιν. Τα περί του αντιθέτου είναι όλα συκοφαντίαι των εχθρών της Πατρίδος μας. Διαβεβαιώ υμάς ότι θα εργασθώ αόκνως υπέρ ευοδώσεως έργου Εθνικής μας Κυβερνήσεως» (9/6/67)

Αυτές οι  «αυθόρμητες δηλώσεις» επιτρέπουν στον ειδεχθή στρατηγό Παττακό να φτάνει στα όρια της υπερβολής: «Οι εκτοπισθέντες», δηλώνει στις 6/6/67 προς τους ξένους δημοσιογράφους, «διερωτώνται διά ποίον λόγον τους φέρονται τόσον καλά και οι εξ αυτών 'σκληροί’ ανησυχούν και διαμαρτύρονται διότι πάντα ταύτα άγουν πολλούς συντρόφους των εις το να τάσσωνται με την πλευράν των νομιμοφρόνων Ελλήνων, αποσπώμενοι από την γραμμήν του κόμματός των».

Φυσικά παρά τα διεθνή αιτήματα του δημοσιογραφικού κόσμου σε κανένα πρακτορείο δεν επιτρέπεται η επίσκεψη στο νησί. Το επιχείρημα των δικτατόρων αστείο: "Οι κομμουνιστές θα σας παρουσιάσουν μια ολότελα διαστρεβλωμένη κατάσταση από την υπαρκτή, αφού ήταν και παραμένουν εχθροί της πατρίδας". Παράλληλα η Χούντα ξεκινά το γκρέμισμα ενός άλλου "Νέου Παρθενώνα" του στρατοπέδου της Μακρονήσου. Μονάχα ένα γερμανικό αεροπλάνο τύπου Στερν, ναυλωμένο από το περιοδικό "Παρί Ματς" θα καταφέρει με μια επικίνδυνη πτήση να φωτογραφίσει την αθλιότητα της Γυάρου. Οι φωτογραφίες θα σοκάρουν και θα κλονίσουν την Ευρώπη και τον κόσμο. Παρόλα αυτά δεν θα λείψουν και οι δήθεν σοβαροί δημοσιογράφοι παγκοσμίως, που θα σπεύσουν να ταυτιστούν ολοκληρωτικά με την γραμμή πλεύσης της Χούντας. Τρανταχτό παράδειγμα αποτελεί ο γνωστός  μαυραγορίτης της Κατοχής Nίκολας Γκέιτζ (Νικόλαος Γκατσογιάννης) της Νιού Γιορκ Τάιμς που θα σπεύσει να πει για τους κρατούμενους της Γυάρου "Μα τους φέρονται σαν να βρίσκονται σε ξενοδοχείο".

Οι μοναδικοί «δημοσιογράφοι» που εξασφάλισαν την άδεια της χούντας να επισκεφτούν και να περιγράψουν το κάτεργο της Γυάρου ήταν δύο στελέχη του «Κόμματος 4ης Αυγούστου», έμπιστοι του φασιστοειδούς που ακούει στο όνομα  Κώστας Πλεύρης και ο οποίος τότε ήταν έμπιστο σκυλί του στρατηγού Λαδόπουλου. Ο Σπύρος Μανωλόπουλος, «περιφερειακός διοικητής Θεσσαλονίκης» της οργάνωσης του Πλεύρη και ο Πολύδωρος Δάκογλου, στέλεχος της ηγεσίας και ιδρυτής μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας του χουντικού ΕΝΕΚ.

Οι δυο «δημοσιογράφοι» παρέμειναν «επί ικανόν χρονικόν διάστημα» στη Γυάρο και, από ό,τι λένε οι ίδιοι, περιτριγύριζαν το στρατόπεδο ελεύθερα, μιλούσαν με όποιον φυλακισμένο επιθυμούσαν και επικοινωνούσαν με τον διοικητή όποτε ήθελαν. Δεν είναι σαφές με ποια ακριβώς ιδιότητα βρέθηκαν στη Γυάρο για τόσο μεγάλο διάστημα οι δυο νεαροί χουντικοί: του επισκέπτη, του πληροφοριοδότη των αρχών, του δεσμοφύλακα; Το σίγουρο είναι ότι το αποτέλεσμα της έρευνάς τους δημοσιεύτηκε στην φιλοναζιστική εφημερίδα «4η Αυγούστου» (αρ. φύλλου 38, Σεπτέμβριος 1967) με τίτλο «Αποκλειστικόν ρεπορτάζ 4ης Αυγούστου: Γυάρος». Οι συντάκτες δεν παραλείπουν να τονίσουν την μοναδικότητα: Copyright by “4 August”. Το κείμενο υπογράφει μόνο ο Μανωλόπουλος, αλλά στην εισαγωγή αναφέρεται και ο Δάκογλου.

Οι δύο «δημοσιογράφοι» ξεκαθαρίζουν εξαρχής ότι τα μόνα δημοσιεύματα για τη Γυάρο, τα οποία θεωρούν αξιόπιστα είναι «άι δηλώσεις των υπουργών Δημοσίας Τάξεως και Εσωτερικών κ.κ. Τοτόμη και Παττακού, ως και του γ.γ. του υπουργείου Δημοσίας Τάξεως Συνταγματάρχου κ. Ιωάννου Λαδά, οι οποίοι επανειλημμένως επεσκέφθησαν την νήσον και ούτω έχουν ιδίαν αντίληψιν της καταστάσεως».

Για τους δυο φανατικούς θαυμαστές των ολοκληρωτικών καθεστώτων η Γυάρος «έχει εντελώς ιδιάζουσαν μορφήν, πολύ ολίγον ομοιάζουσαν με στρατόπεδον πολιτικών κρατουμένων». Τους θυμίζει κατασκήνωση του υπουργείου Παιδείας! Οι φυλακισμένοι περνούν ζωή και κότα, με μπάνιο, φαΐ και καλοπέραση. Οι εγκαταστάσεις κατά τεταρταυγουστιανούς είναι άνετες και οι παροχές πλουσιοπάροχες. Στην καντίνα υπάρχουν τα πάντα: «από τσιμπιδάκια μέχρι μαγιό ελάνκα, και από τσιγάρα μέχρι παγωμένα αναψυκτικά».

Εκεί που αρχίζει να βρομάει λίγο η αντικειμενικότητα του ρεπορτάζ, είναι όταν εμφανίζονται οι ίδιοι οι κρατούμενοι να κάνουν δίαιτα: «Αρχικώς έκαστος κρατούμενος εδικαιούτο 500 γραμμάρια άρτου ημερησίως. Επειδή όμως η ποσότης ήτο μεγάλη, η Φρουρά, τη αιτήσει και τη υποδείξει των κρατουμένων, το περιώρισεν εις 400 γραμμάρια». Για να απαντήσουν στις κατηγορίες περί βασανιστηρίων, οι συντάκτες διατυπώνουν την πεποίθησή τους ότι ...παχαίνουν: «Όλοι έχουν παχύνει περί τα 3-4 κιλά».

Οι ανταποκριτές του Πλεύρη περιγράφουν την καθημερινότητα των φυλακισμένων: «Παιχνίδια και γέλια με την θάλασσαν, βουτιές και 'πατητές’, ηλιοκαμένα σώματα και κρέμες προστατευτικές διά την ηλιοθεραπείαν. Οι όρμοι το πρωί έχουν την εικόνα πλαζ. Οι κρατούμενοι κάνουν ηλιοθεραπείαν, γυμναστικήν ή κολυμβούν. Πολλοί εξ αυτών διαθέτουν αναπνευστήρας, βατραχοπέδιλα και όπλα δι’ υποβρύχιον ψάρεμα, εις το οποίον επιδίδονται ελευθέρως. Η νήσος έχει άφθονον ψάρι και δεν είναι λίγοι εκείνοι, οι οποίοι γυρίζουν εις τους θαλάμους των με το δίχτυ των γεμάτο» Οι εικόνες είναι γελοιωδέστατες και χαρακτηριστικό παράδειγμα χουντικής προπαγάνδας.

Αλλά και η συμπεριφορά των δεσμοφυλάκων είναι -κατά τους τεταρταυγουστιανούς- υποδειγματική. Υποτίθεται ότι τα μεγάφωνα καλούν τους φυλακισμένους λέγοντας «παρακαλούμε τον κύριο τάδε…». Και συμπληρώνουν: «Χαρακτηριστικόν επίσης της ευγενείας, η οποία επικρατεί εις το στρατόπεδον είναι ότι το ότι, εφόσον κληθούν κρατούμενοι δι’ υποθέσεις των εις τας αρμοδίας υπηρεσίας, ουδέποτε ίστανται ορθοί κατά το διάστημα της εκεί παραμονής των. Πάντοτε τους προσφέρεται κάθισμα». Μόνο ένα παράπονο άκουσαν από τους 2.000 κρατούμενους. Ήταν η διαμαρτυρία της βουλευτού της ΕΔΑ Μαρίας Καραγιώργη, για την προμήθεια κάποιων ειδών. Ο διοικητής του στρατοπέδου έσπευσε να καθησυχάσει τους δαιμόνιους ρεπόρτερ. Κατ’ αυτόν οι κρατούμενες ζητούσαν «εσώρουχα μαύρου χρώματος με δαντέλα, μπικίνι, μπικουτί, ρόλεϊ και λακ για τα μαλλιά, μαγιό 'ντε πιες’, λάδι ηλίου διαφορετικής μάρκας από το της καντίνας και άλλα παρόμοια».

Αυτή υπήρξε η μοναδική «δημοσιογραφική» μαρτυρία για τη Γυάρο. Φωτογραφίες του νησιού και των συνθηκών δεν τραβήχτηκαν ποτέ. Έτσι εκτός από τις προσωπικές μαρτυρίες και τα χάσκοντα λείψανα των κτιρίων, δεν θα γνωρίσουμε ποτέ το φρικτό πρόσωπο της Γυάρου, που κρύβονταν επί επτά ματωμένα χρόνια πίσω από το προσωπείο της Χούντας.

Ο Νίκος Διαμάντης δεν επέστρεψε ποτέ στο σπίτι του. Πέθανε στο νοσοκομείο Ευαγγελισμός σε ένα ράντζο, αφού λόγω φρονημάτων δεν του έδιναν θέση στην εντατική. Το όνομά του ακούγονταν συχνά από το ράδιο Μόσχα ανάμεσα σε αυτά των όσων ήταν ετοιμοθάνατοι στην Γυάρο.

Η αεροφωτογραφία της Γυάρου που πάρθηκε από το αεροπλάνο για λογαριασμό του " Παρί Μάτς"